Thuật ngữ pháp lý

Hoạt động liên quan đến việc khai thác những đối tượng nhất định vốn có những thuộc tính đặc biệt tạo ra khả năng cao gây nguy hại lớn cho con người, môi trường xung quanh.

Phương tiện vận tải cơ giới, hệ thống tải điện, nhà máy công nghiệp đang hoạt động, vũ khí, chất nổ, chất cháy, chất độc, chất phóng xạ, thú dữ và các đối tượng chứa đựng nguồn nguy hiểm cao độ khác do pháp luật quy định, có khả năng gây ra thiệt hại cho con người và môi trường xung quanh.

Chủ sở hữu nguồn nguy hiểm cao độ phải bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ gây ra, nếu chủ sở hữu đã giao cho người khác chiếm hữu, sử dụng thì những người này phải bồi thường, trừ trường hợp pháp luật quy định khác. Chủ sở hữu, người được chủ sở hữu giao chiếm hữu, sử dụng nguồn nguy hiểm cao độ phải bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ gây ra ngay cả khi không có lỗi, trừ trường hợp thiệt hại xảy ra hoàn toàn do lỗi cố ý của người bị thiệt hại hoặc thiệt hại xảy ra trong trường hợp bất khả kháng hay tình thế cấp thiết.

Chủ sở hữu, người được chủ sở hữu giao chiếm hữu, sử dụng nguồn nguy hiểm cao độ có lỗi trong việc để nguồn nguy hiểm cao độ bị chiếm hữu, sử dụng trái pháp luật, thì phải liên đới bồi thường thiệt hại.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ gây ra được quy định tại Điều 601 Bộ luật dân sự năm 2015 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 24 tháng 11 năm 2015.

Là các dạng tích tụ nước tự nhiên hoặc nhân tạo có thể khai thác, sử dụng bao gồm sông, suối, kênh, rạch, hồ, ao, đầm, phá, biển, các tầng chứa nước dưới đất; mưa, băng, tuyết và các dạng tích tụ nước khác.

Là nguồn nước chảy từ lãnh thổ Việt Nam sang lãnh thổ nước khác hoặc từ lãnh thổ nước khác vào lãnh thổ Việt Nam hoặc nguồn nước nằm trên đường biên giới giữa Việt Nam và quốc gia láng giềng.

Là nguồn nước phân bố trên địa bàn từ hai tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương trở lên.

Là nguồn nước phân bố trên địa bàn một tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương.

Là nguồn nước có thể cung cấp nước sinh hoạt hoặc có thể xử lý thành nước sinh hoạt.

Là chất phóng xạ được chế tạo để sử dụng, không bao gồm vật liệu hạt nhân.

(Theo Khoản 5, Điều 3, Luật năng lượng nguyên tử 2008)

Là giới hạn cho phép khai thác nước dưới đất nhằm bảo đảm không gây xâm nhập mặn, suy thoái, cạn kiệt nguồn nước, sụt, lún đất, tác động xấu đến nguồn nước mặt và môi trường liên quan.

Là tình trạng không gian mạng xuất hiện dấu hiệu đe dọa xâm phạm an ninh quốc gia, gây tổn hại nghiêm trọng trật tự, an toàn xã hội, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân.

(Theo Khoản 12, Điều 2, Luật An ninh mạng 2018)

Là những nhân tố bên trong, bên ngoài lãnh thổ Việt Nam có khả năng thực tế gây nguy hại cho an ninh quốc gia của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

(Theo Khoản 4, Điều 3, Luật An ninh Quốc gia 2004)

Người có quyền, lợi ích liên quan trong một vụ án hình sự có đơn yêu cầu Tòa án buộc người phạm tội phải bồi thường thiệt hại cho mình do hành vi phạm tội của họ gây ra.

chấp; đã khởi kiện hoặc được người khác khởi kiện, Viện kiểm sát khởi tố để bảo vệ quyền, lợi ích

hợp pháp.

Trường hợp Viện kiểm sát khởi tố, tổ chức xã hội khởi kiện vì lợi ích chung thì người có quyền, lợi ích hợp pháp được bảo vệ có thể tham gia tố tụng với tư cách nguyên đơn. Còn Viện kiểm sát, tổ chức xã hội không phải là nguyên đơn.

Nguyên đơn có thể là cá nhân, pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác. Khi tham gia tố tụng, nguyên đơn được thực hiện các quyền và nghĩa vụ tố tụng để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình.

là các đơn chất ở dạng tự nhiên hoặc tổng hợp được dùng làm nguyên liệu thức ăn chăn nuôi.

(Theo Khoản 30, Điều 2, Luật Chăn nuôi 2018)

là thành phần tham gia vào cấu tạo của thuốc bao gồm dược chất, dược liệu, tá dược, vỏ nang được sử dụng trong quá trình sản xuất thuốc.

(Theo Khoản 3, Điều 2, Luật dược 2016)

Là những chất có trong thành phần của thuốc thú y.
(Theo khoản 23 Điều 3 Luật thú y 2015)

Những nguyên tắc cơ bản do luật định dựa vào đó các cơ quan nhà nước, tổ chức hoặc cá nhân có thẩm quyền vận dụng những văn bản pháp luật, tập quán pháp luật thích hợp nhằm giải quyết công việc thuộc thẩm quyền.

Ví dụ: pháp luật nước ta có quy định một số nguyên tắc cơ bản đối với việc áp dụng văn bản quy phạm pháp luật trong nước hoặc điều ước quốc tế, tập quán quốc tế như: văn bản quy phạm pháp luật được áp dụng từ thời điểm có hiệu lực; trong trường hợp các văn bản quy phạm pháp luật có quy định khác nhau về cùng một vấn đề thì áp dụng văn bản có hiệu lực pháp lý cao hơn; trong trường hợp các văn bản quy phạm pháp luật về cùng một vấn đề do cùng một cơ quan ban hành mà có quy định khác nhau thì áp dụng quy định của văn bản được ban hành sau... (Điều 80 Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 1996). Nguyên tắc áp dụng pháp luật đối với các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là: áp dụng pháp luật dân sự Việt Nam, trừ trường hợp Bộ luật dân sự có quy định khác; áp dụng điều ước quốc tế trong trường hợp điều ước quốc tế mà Việt Nam ký kết hoặc tham gia có quy định khác với quy định của Bộ luật dân sự; áp dụng pháp luật nước ngoài trong trường hợp các bên có thỏa  thuận trong hợp đồng và không trái với quy định của Bộ luật dân sự, các văn bản quy phạm pháp luật khác của nước ta. Tập quán quốc tế chỉ được áp dụng với điều kiện việc áp dụng hoặc hậu quả của việc áp dụng không trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật nước ta (Điều 759 Bộ luật dân sự năm 2005).

là nguyên tắc được áp dụng trong quản lý thuế nhằm phân tích các giao dịch, hoạt động sản xuất, kinh doanh của người nộp thuế để xác định nghĩa vụ thuế tương ứng với giá trị tạo ra từ bản chất giao dịch, hoạt động sản xuất, kinh doanh đó.

(Theo Khoản 25, Điều 3, Luật Quản lý thuế 2019)

Những quy tắc xử sự cơ bản có hiệu lực pháp luật bao trùm nhất, đối với việc xây dựng và thực hiện pháp luật luật quốc tế, được thừa nhận rộng rãi.

Trong quan hệ quốc tế, các nguyên tắc cơ bản của luật quốc tế được coi là thước đo giá trị hợp pháp của tất cả các quy phạm pháp lý quốc tế khác. Mọi điều ước quốc tế và tập quán quốc tế để trở thành nguồn của luật quốc tế và có giá trị ràng buộc các bên đều phải có nội dung phù hợp với những  nguyên tắc cơ bản này.

Tại kỳ họp kỷ niệm lần thứ XXV ngày thành lập Liên hợp quốc 24.10.1970, Đại hội đồng Liên hợp quốc đã nhất trí thông qua nghị quyết quan trọng có tính chấp pháp điển hóa những nguyên tắc cơ bản của luật quốc tế. Đó chính là Bản tuyên bố về những nguyên tắc của luật quốc tế điều chỉnh quan hệ hữu nghị hợp tác giữa các quốc gia. Theo Bản tuyên bố này, có 7 nguyên tắc cơ bản bao gồm: 1) Cấm dùng vũ lực và đe dọa dùng vũ lực chống lại sự toàn vẹn lãnh thổ và nền độc lập chính trị của nước khác nhằm mục đích trái với Hiến chương Liên hợp quốc; 2) Giải quyết tranh chấp quốc tế bằng các phương pháp hòa bình; 3) Không can thiệp vào công việc nội bộ của các nước khác; 4) Các quốc gia có nghĩa vụ phải hợp tác với nhau; 5) Các dân tộc có quyền bình đẳng và tự quyết; 6) Các quốc gia bình đẳng về chủ quyền; 7) Tôn trọng các cam kết quốc tế (Pacta Sunt Servanda).

Các nguyên tắc cơ bản của luật quốc tế còn được ghi nhận trong nhiều điều ước quốc tế song phương, đa phương, trong các văn kiện quốc tế quan trọng khác như Hiến chương Liên hợp quốc, Tuyên bố cuối cùng của Hội nghị Băng Đung các nước Á - Phi năm 1955, Định ước Henxinki 1975 về an ninh hợp tác châu Âu...

Nguyên tắc cơ bản của quan hệ quốc tế, theo đó một quốc gia sẽ dành chế độ pháp lý nhất định, có thể là chế độ đãi ngộ quốc gia hoặc chế độ đãi ngộ tối huệ quốc hay một số quyền lợi nào đó cho thể nhân và pháp nhân một nước ngoài giống như chế độ pháp lý, những quyền lợi hoặc ưu đãi mà các thể nhân và pháp nhân của nước này cũng được hưởng ở nước ngoài đó.

Tuy nhiên, nếu một quốc gia đơn phương không áp dụng chế độ có đi có lại đối với công dân và pháp nhân của nước khác, hạn chế hoặc gây thiệt hại đến quyền lợi của công dân và pháp nhân của nước đó thì để đối phó lại, quốc gia có công dân và pháp nhân bị thiệt hại sẽ có những biện pháp hạn chế các quyền lợi của công dân và pháp nhân của nước kia. Hành vi đó được gọi là biện pháp trả đũa hay biện pháp báo phục - mặt tiêu cực của nguyên tắc có đi có lại. Nguyên tắc có đi có lại bao gồm nguyên tắc có đi có lại thực chất và nguyên tắc có đi có lại hình thức. Việc áp dụng nguyên tắc theo nội dung nào còn tùy thuộc vào hoàn cảnh cụ thể và quan hệ giữa các nước hữu quan.

Nguyên tắc có đi có lại được ghi nhận trong tư pháp quốc tế Việt Nam. Điều 2 Pháp lệnh công nhận và cho thi hành tại Việt Nam quyết định của trọng tài nước ngoài quy định: “Quyết định của trọng tài nước ngoài cũng có thể được Tòa án Việt Nam xem xét công nhận và cho thi hành tại Việt Nam trên cơ sở có đi có lại mà không đòi hỏi phải có điều kiện ký kết, tham gia điều ước quốc tế”.

Nguyên tắc chỉ cho phép truy cứu trách nhiệm hình sự một người về hành vi nguy hiểm cho xã hội đã thực hiện khi người đó có lỗi trong việc thực hiện hành vi này.

Đây là nguyên tắc cơ bản của luật hình sự Việt Nam. Chỉ khi có lỗi trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội thì mới có cơ sở chủ quan để buộc một người phải chịu trách nhiệm hình sự và chỉ trong trường hợp đó mục đích trừng trị và giáo dục của trách nhiệm hình sự (hình phạt) mới có thể có điều kiện đạt được. Với việc thừa nhận nguyên tắc có lỗi, luật hình sự Việt Nam cấm truy tội khách quan, nghĩa là truy cứu trách nhiệm hình sự một người chỉ trên cơ sở hành vi khách quan đã gây thiệt hại cho xã hội mà không xét đến lỗi của họ. Bị coi là có lỗi khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội nếu người thực hiện hành vi đó có đủ điều kiện lựa chọn hành vi khác không nguy hiểm cho xã hội. Chỉ trong trường hợp này, việc giáo dục người thực hiện hành vi gây thiệt hại cho xã hội mới có cơ sở. Trái lại, việc giáo dục không thể đặt ra được cho người không có lỗi - không có điều kiện lựa chọn hành vi khác không nguy hiểm cho xã hội.

là nguyên tắc được áp dụng trong kê khai, xác định giá tính thuế đối với người nộp thuế có phát sinh giao dịch liên kết nhằm phản ánh điều kiện giao dịch trong giao dịch liên kết tương đương với điều kiện trong giao dịch độc lập.

(Theo Khoản 24, Điều 3, Luật Quản lý thuế 2019)

Nguyên tắc pháp luật gồm hai loại, những nguyên tắc chung mang tính chất chính trị - xã hội của pháp luật và những nguyên tắc pháp lý đặc thù.

Các nguyên tắc chung của pháp luật luôn phản ánh một cách trực tiếp chế độ xã hội hiện hữu và được đặt ra nhằm xác định rõ những nguyên lý, tư tưởng chỉ đạo để giải đáp một vấn đề lớn là hệ thống pháp luật hiện hữu củng cố và bảo vệ chế độ nào.

Các nguyên tắc pháp lý đặc thù thể hiện rõ bản chất và những đặc trưng của pháp luật nhằm giải đáp một vấn đề có tính đặc thù là hệ thống pháp luật sẽ củng cố và bảo vệ chế độ xã hội đó như thế nào.

Nguyên tắc được áp dụng để xác định biên giới quốc gia, theo đó nếu không có thỏa  thuận khác, các quốc gia mới giành được độc lập tôn trọng và duy trì các đường phân chia ranh giới hành chính đã tồn tại trước đó như các đường biên giới quốc tế.

Những tư tưởng chỉ đạo, những định hướng làm cơ sở, nền tảng cho tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước.

Các kiểu nhà nước khác nhau có thể có những nguyên tắc tổ chức và hoạt động giống và khác nhau. Đa số nhà nước chiếm hữu nô lệ và nhà nước phong kiến đều thiết lập theo các nguyên tắc: chủ quyền tối cao thuộc về một ông vua; ngôi vua được thiết lập theo kế truyền; công chúa chỉ được truyền ngôi khi vua không có hoàng tử; khi có nhiều hoàng tử thì ưu tiên truyền ngôi cho hoàng tử trưởng; ngôi vị hoàng đế chỉ truyền cho một người để lãnh thổ không bị phân chia.

Nhà nước tư sản được thiết lập theo các nguyên tắc sau: quyền lực nhà nước xuất phát từ nhân dân (hoặc chủ quyền nhà nước thuộc về nhân dân); phân chia quyền lực giữa các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp; đa nguyên chính trị và đa đảng trong bầu cử nghị viện và Tổng thống; tôn trọng và bảo vệ các quyền công dân và quyền con người; xây dựng Nhà nước pháp quyền.

Nhà nước xã hội chủ nghĩa được thiết lập theo các nguyên tắc cơ bản sau: tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân; quyền lực nhà nước là thống nhất có sự phân công và phối hợp hoạt động giữa các cơ quan thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp; Đảng Cộng sản lãnh đạo nhà nước và xã hội; tập trung dân chủ; đảm bảo sự bình đẳng và đoàn kết giữa các dân tộc; tôn trọng và bảo vệ các quyền công dân và quyền con người; xây dựng pháp chế và Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân do dân và vì dân.

Nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Tòa án nhân dân, theo đó việc xét xử của Tòa án do tập thể Hội đồng xét xử thực hiện và khi quyết định phải có ý kiến của đa số.

Nguyên tắc Tòa án xét xử tập thể và quyết định theo đa số được quy định tại Điều 131 Hiến pháp năm 1992 và Điều 6 Luật tổ chức Tòa án nhân dân năm 2002.

Việc xét xử của Tòa án liên quan đến tính mạng, sức khỏe, tự do, danh dự, nhân phẩm và tài sản của công dân; tài sản của Nhà nước, của tập thể; an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội; trật tự pháp luật và pháp chế xã hội chủ nghĩa. Vì vậy cần phải được tiến hành một cách thận trọng. Do đó, Hiến pháp và luật quy định Tòa án phải xét xử tập thể và quyết định theo đa số.

Tòa án xét xử tập thể có nghĩa là một bản án hay quyết định của Tòa án không do cá nhân một Thẩm phán hay Hội thẩm quyết định mà phải do một tập thể hội đồng (ít nhất là ba thành viên) quyết định và được tiến hành theo đúng thủ tục tố tụng đã được pháp luật quy định. Số lượng và thành phần Hội đồng xét xử ở mỗi cấp xét xử do pháp luật tố tụng quy định.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, nguyên tắc Tòa án xét xử tập thể và quyết định theo đa số được quy định tại Điều 10 Luật tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 24 tháng 11 năm 2014.

Nguyên tắc cơ bản của luật dân sự và tố tụng dân sự được xây dựng trên cơ sở quyền tự do ý chí của các chủ thể.

Theo luật nội dung, các bên trong quan hệ dân sự có quyền lựa chọn đối tác, nội dung quan hệ dân sự và xử lý tranh chấp xảy ra.

Theo nguyên tắc này, cơ quan có thẩm quyền của Nhà nước không tự đưa tranh chấp giữa các bên ra để phán quyết. Tòa án chỉ thụ lý và giải quyết vụ án theo đơn kiện của đương sự, khi sự việc không được các bên thỏa  thuận giải quyết theo thủ tục trọng tài. Người khởi kiện có quyền khởi kiện, quyết định nội dung đơn kiện, rút đơn kiện hoặc thay đổi nội dung đơn kiện. Các đương sự có quyền hòa giải với nhau. Tòa án chỉ đưa ra phán quyết nếu các bên hòa giải không thành.

Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004 quy định rõ đương sự có quyền quyết định việc khởi kiện, yêu cầu Tòa án có thẩm quyền giải quyết vụ việc dân sự. Tòa án chỉ thụ lý giải quyết vụ việc dân sự khi có đơn khởi kiện, đơn yêu cầu của đương sự và chỉ giải quyết trong phạm vi đơn khởi kiện, đơn yêu cầu đó. Trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự, các đương sự có quyền chấm dứt, thay đổi các yêu cầu của mình hoặc thỏa thuận với nhau một cách tự nguyện, không trái pháp luật và đạo đức xã hội.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, quyền quyết định và tự định đoạt của đương sự được quy định tại Điều 5 Bộ luật tố tụng dân sự năm 2015 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 25 tháng 11 năm 2014.

Nguyên tắc hiến định, theo đó các chủ thể kinh doanh được tự do thực hiện các hoạt động kinh doanh mà pháp luật không cấm.

Tự do kinh doanh phải được thực hiện trong khuôn khổ của pháp luật, có nghĩa là khi thực hiện các quyền cụ thể trong nội dung của quyền tự do kinh doanh, các chủ thể phải tuân thủ các điều kiện pháp luật quy định hoặc phải thực hiện một số nghĩa vụ tương ứng. Chẳng hạn, công dân có quyền tự do thành lập doanh nghiệp nhưng phải đăng ký kinh doanh tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền.

Nội dung của nguyên tắc tự do kinh doanh gồm: tự do thành lập doanh nghiệp; tự do lựa chọn ngành nghề và quy mô kinh doanh; tự do lựa chọn khách hàng, trực tiếp giao dịch với khách hàng; tự do lựa chọn lao động theo nhu cầu kinh doanh; tự do lựa chọn hình thức, cách thức giải quyết tranh chấp và các quyền tự do khác theo quy định của pháp luật.

Các bên chủ thể của hợp đồng có quyền tự do đưa ra yêu cầu của mình và tự do chấp nhận đề nghị của đối tác mà không có quyền ép buộc giữa các bên.

Người đứng đầu nhà nước, thay mặt cho đất nước về đối nội và đối ngoại.

Nguyên thủ quốc gia thường được coi là công dân số một của đất nước, ở các nước khác nhau, nguyên thủ quốc gia có thể là Chủ tịch nước, Tổng thống, Quốc vương, Vua, Nữ hoàng... Nguyên thủ quốc gia theo tiếng Anh là President, tiếng Pháp là Président.

Ở Việt Nam, nguyên thủ quốc gia là Chủ tịch nước. . Theo Hiến pháp năm 1980, nguyên thủ quốc gia là nguyên thủ tập thể - đó là Hội đồng nhà nước.