Thuật ngữ pháp lý

Là trường hợp xảy ra cháy không kiểm soát được có thể gây thiệt hại về người, tài sản và ảnh hưởng môi trường.

(Theo Khoản 1, Điều 3, Luật Phòng cháy chữa cháy 2001)

là hoạt động để điều khiển sự di chuyển của phương tiện giao thông đường sắt.

(Theo Khoản 2, Điều 3, Luật đường sắt 2017)

Quá trình tạo ra một tài sản mới với tính năng, công dụng theo cách thức nhất định từ nguyên vật liệu nào đó.

Người nào là chủ sở hữu của nguyên vật liệu thì sẽ là chủ sở hữu của tài sản mới được tạo thành. Nếu một người mà dùng nguyên vật liệu thuộc sở hữu của người khác để chế biến mà ngay tình, thì trở thành chủ của tài sản mới nhưng phải thanh toán giá trị nguyên vật liệu, bồi thường thiệt hại cho chủ sở hữu nguyên vật liệu đó.

Nếu người chế biến nguyên vật liệu của người khác mà không ngay tình thì chủ sở hữu nguyên vật liệu có quyền yêu cầu giao lại tài sản mới; nếu có nhiều chủ sở hữu nguyên vật liệu, thì những người này là đồng sở hữu theo phần đối với tài sản mới được tạo thành, tương ứng với giá trị nguyên vật liệu của mỗi người. Chủ sở hữu nguyên vật liệu bị chế biến không ngay tình có quyền yêu cầu người chế biến bồi thường thiệt hại.

Tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh nhóm quan hệ xã hội gần gũi, có cùng tính chất trong phạm vi mỗi ngành luật vốn bao gồm nhiều chế định.

Ví dụ: ngành luật dân sự có các chế định như chế định quyền sở hữu, chế định hợp đồng, chế định thừa kế, chế định quyền tác giả... Ngành luật hình sự có các chế định như các tội xâm phạm an ninh quốc gia; các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người; các tội xâm phạm quyền tự do, dân chủ của công dân...

1. Hệ thống các quy định pháp luật cần phải được tuân thủ trong một quan hệ xã hội nhất định nhằm đạt được mục đích nhất định. Ví dụ: chế độ hưu trí là chế độ đối với người lao động có đủ các điều kiện về tuổi đời đã đóng bảo hiểm xã hội, được nghỉ việc và hưởng những chế độ do pháp luật quy định. Theo Điều 145 Bộ luật lao động thì người lao động được hưởng chế độ hưu trí hàng tháng khi có đủ hai điều kiện: tuổi đời và thời gian đóng bảo hiểm. Về tuổi đời, đối với lao động nam là 60 tuổi, nữ là 55 tuổi. Thời gian đóng bảo hiểm xã hội đủ 20 năm trở lên.

2. Tổng thể các quy tắc cần phải tuân theo trong sinh hoạt đối với các đối tượng khác nhau, như chế độ tập luyện, chế độ ăn uống...

Là những quy định và hướng dẫn do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành về việc thực hiện một tập hợp những báo cáo thống kê có liên quan với nhau để tổng hợp các chỉ tiêu thống kê thuộc một hệ thống chỉ tiêu thống kê và tổng hợp thông tin thống kê khác phục vụ quản lý nhà nước.
(Theo khoản 2 Điều 3 Luật thống kê 2015)

Cách thức quản lý dưới sự bảo trợ của Liên hợp quốc các vùng lãnh thổ có dân cư nhưng không thuộc quốc gia nào.

Mục đích của chế độ bảo hộ quốc tế là giúp đỡ dân cư các vùng lãnh thổ được bảo hộ phát triển, tiến bộ về chính trị, kinh tế và xã hội theo hướng để họ đạt được sự tự quản và độc lập. Các điều kiện của chế độ bảo hộ quốc tế đối với từng vùng lãnh thổ được xác định trên cơ sở thỏa thuận được thông qua tại Đại hội đồng Liên hợp quốc hoặc Hội đồng Bảo an (nếu vùng lãnh thổ có ý nghĩa đặc biệt quan trọng).

Hệ thống các nguyên tắc, phương thức, biện pháp, thủ đoạn thực hiện quyền lực nhà nước.

Hệ thống pháp luật, những quyền năng thực tế mà các cơ quan, nhân viên nhà nước được giao sử dụng và những hình thức pháp lý tổ chức, thực hiện quyền lực nhà nước là biểu hiện cụ thể của chế độ chính trị của một quốc gia.

Chi phối trực tiếp chế độ chính trị của một quốc gia là đối sánh lực lượng giai cấp, quy mô và hình thức của đấu tranh giai cấp đang diễn ra trong xã hội. Có ảnh hưởng đến chế độ chính trị của một nước là truyền thống lịch sử xây dựng, phát triển của quốc gia và tình hình, hoàn cảnh quốc tế cũng trực tiếp chi phối cung cách hành sự của chế độ chính trị.

Ở những hình thái kinh tế - xã hội khác nhau, với kiểu nhà nước khác nhau thường tồn tại những chế độ chính trị khác nhau và ngay những quốc gia tồn tại dựa trên cùng một hình thái kinh tế - xã hội, do truyền thống lịch sử chi phối, vẫn tồn tại những chế độ chính trị khác nhau.

Tại một quốc gia tồn tại trong khuôn khổ một kiểu nhà nước, ở những thời đoạn lịch sử khác nhau có thể xác lập những chế độ chính trị không những khác nhau mà có khi còn đối lập nhau. Do bị chi phối bởi truyền thống lịch sử mà chế độ chính trị được thiết lập sau, trong khuôn khổ một kiểu nhà nước khác, khi thay đổi chế độ chính trị có thể có sự tiếp thu, kế thừa nhiều dấu hiệu của chế độ chính trị ra đời trước và đã bị thay đổi. Tất cả những điều đó nói lên tính đa dạng của chế độ chính trị trong lịch sử của các chế độ xã hội khác nhau. Tuy nhiên, đằng sau tất cả cái đa dạng của những biểu hiện thuộc các chế độ chính trị khác nhau đó không gì có thể làm mờ đi bản chất giai cấp là biểu hiện chủ yếu, có tính quyết định của chế độ chính trị của các quốc gia khác nhau: bản chất giai cấp của kiểu nhà nước - chiếm hữu nô lệ, phong kiến hay tư sản. Nói một cách khác, dù được thiết lập với những biểu hiện đặc thù rất khác nhau, các chế độ chính trị khác nhau khi được thiết lập trong khuôn khổ một kiểu nhà nước đều phục vụ cho kiểu nhà nước đó và mang cùng một bản chất giai cấp của kiểu nhà nước đó. Dù phát xít độc tài như chế độ chính trị của nhà nước Đức phát xít hoặc cộng hòa dân chủ như ở các nước tư sản khác cùng thời, thì đó đều là chế độ chính trị của kiểu nhà nước tư sản.

Có thể nói, trong lịch sử hàng ngàn năm của các kiểu nhà nước chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư sản có rất nhiều phương thức, biện pháp, thủ đoạn rất khác nhau được vận dụng trong tổ chức chế độ chính trị phục vụ cho việc tổ chức, thực thi quyền lực nhà nước như quân chủ tuyệt đối, độc tài chuyên chế, thẩm quyền tuyệt đối, nhà nước quân phiệt, nhà nước cảnh sát, sen đầm, cộng hòa quý tộc, dân chủ chủ nô, chuyên chế khai hóa, quân chủ lập hiến, cộng hòa dân chủ, nhưng nói một cách chung nhất, có hai loại hình chế độ chính trị: dân chủ và phản dân chủ thay thế nhau với những cấp độ khác nhau, như chế độ chính trị dân chủ với các cấp độ: dân chủ rộng rãi - dân chủ hạn chế, dân chủ thực sự - dân chủ hình thức, giả dối và chế độ chính trị phản dân chủ cũng vậy, cũng có nhiều cấp độ phản dân chủ.

Trong nhà nước xã hội chủ nghĩa, chế độ chính trị được thể hiện xét theo bản chất, có đặc trưng tiêu biểu - dân chủ mang tính chất thực sự và rộng rãi, lần đầu tiên trong lịch sử có cơ chế bảo đảm sự bình đẳng, ngang quyền, dân chủ, tự do đối với mọi cá nhân thuộc mọi tầng lớp nhân dân đoàn kết, thống nhất trên nền tảng của khối đoàn kết toàn dân dưới sự lãnh đạo của Đảng của giai cấp công nhân, như ở Việt Nam, nhằm hướng tới mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Tất nhiên, đây là cả một quá trình, đòi hỏi nhiều bước đi với nhiều thập kỷ có khi rất khẩn trương và vững chắc để tiến tới đích. Trong quá trình đó, có thể có giai đoạn chế độ chính trị vận hành kém hiệu quả, có những vi phạm dân chủ nghiêm trọng, phải có sự điều chỉnh, kiện toàn, củng cố.

Cần có sự phân biệt nhất định khái niệm "chế độ chính trị” được dùng phổ biến trong môn lý luận chung về nhà nước và pháp luật được hiểu là hệ thống các phương thức, biện pháp, thủ đoạn tổ chức, thực thi quyền lực nhà nước dân chủ hoặc phản dân chủ và "chế độ chính trị” trong ngành luật hiến pháp, như quy định của hiến pháp nhiều nước vẫn thường dành cả Chương I để quy định về chế độ chính trị với tính cách là một thiết chế hiến định được hiểu theo một nghĩa rộng, bao quát hơn: là hệ thống các phương thức, biện pháp, thủ đoạn, nguyên tắc không chỉ trong tổ chức, thực thi quyền lực nhà nước mà cả trong tổ chức, hoạt động của cả hệ thống chính trị trong một quốc gia.

Hiến pháp của hầu hết các nước thường dành Chương I - chương mở đầu để quy định về chế định "chế độ chính trị", nói lên vị trí cơ bản, xuất phát điểm của chế định này trong hiến pháp của một nước. Có thể nói, các chương tiếp theo của các hiến pháp là sự cụ thể hóa các quy định xuất phát điểm của chương mở đầu này.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, chế độ chính trị được quy định tại Chương I Hiến pháp năm 2013 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 28 tháng 11 năm 2013.

Hình thức sở hữu của nhà nước đối với ruộng đất trong xã hội phong kiến Việt Nam và trong một mức độ nhất định vẫn được duy trì dưới thời Pháp thuộc.

Các triều đại phong kiến Việt Nam thực hiện chế độ công điền, công thổ để ban, cấp cho những người được phong tước, là công thần hoặc cấp lộc cho các quan lại, quân lính hoặc chia cho dân đinh đến tuổi tạp dịch (từ 18 tuổi trở lên) cày cấy và nộp thuế. Ruộng đất công điền, công thổ gồm: 1) Quan thổ, ruộng đất chia cho dân luân phiên nhau cày cấy và nộp tô cho Nhà nước; 2) Các loại ruộng phân cấp đồn điền, đất hoang và một bộ phận ruộng đất của chùa chiền. Thực hiện chế độ công điền, công thổ thì những vương hầu, quý tộc và quan lại được cấp ruộng đất, song thực chất là những người thay mặt nhà nước phong kiến đứng ra quản lý và tiến hành thu tô mà không có quyền sở hữu đối với ruộng đất được cấp. Mặt khác, nhà nước phong kiến không lấy ruộng đất công của xã này đem chia cho những người ở xã khác, mà được sử dụng trong phạm vi của xã, thôn. Nhà nước phong kiến đặt ra những hình phạt hà khắc xử lý những người vi phạm chế độ công điền, công thổ như Điều 342 Bộ Quốc triều hình luật (hay còn gọi là Bộ luật Hồng Đức) có quy định. “Bán ruộng đất công cấp cho hay bán ruộng đất khẩu thì xử trượng - Biếm hai tư” và Điều 343 quy định: “chiếm ruộng cày quá số hạn định thì phải phạt 80 trượng”.

Bàn đến chế độ công điền, công thổ dưới thời phong kiến Việt Nam, ngay từ năm 1921 đã có nhận xét: “Luật pháp An Nam cấm mua bán toàn bộ đất đai. Hơn nữa, 1/4 đất trồng trọt bắt buộc phải để làm của chung. Cứ ba năm người ta chia lại ruộng đất đó. Mỗi người dân trong xã thôn được nhận một phần. Điều đó không hề ngăn cản một số người trở nên giàu có, vì còn 3/4 đất đai khác có thể mua bán, nhưng nó có thể cứu nhiều người khác thoát khỏi cảnh bần cùng" (Hồ Chí Minh: Toàn tập, tập 7, tr. 36).

Chế độ công điền, công thổ bị xóa bỏ trong cải cách ruộng đất.

Chế độ chính trị trong đó nghị viện nắm quyền lập pháp và quyền giám sát chính phủ và chính phủ phải chịu trách nhiệm trước nghị viện.

Chế độ dân chủ được thiết lập sau cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân, trong đó quyền lực nhà nước được Hiến pháp thừa nhận thuộc về nhân dân và do giai cấp công nhân lãnh đạo.

Pháp luật của các nước theo chế độ dân chủ nhân dân luôn ghi nhận và bảo vệ quyền tự do, dân chủ, bình đẳng của công dân.

Ở Việt Nam, chế độ dân chủ nhân dân được hình thành sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 gắn liền với sự ra đời của Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa - Nhà nước công - nông đầu tiên ở Đông Nam châu Á.

Là toàn bộ những quy định của pháp luật về kết hôn, ly hôn; quyền và nghĩa vụ giữa vợ và chồng, giữa cha mẹ và con, giữa các thành viên khác trong gia đình; cấp dưỡng; xác định cha, mẹ, con; quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài và những vấn đề khác liên quan đến hôn nhân và gia đình.
(Theo khoản 3 Điều 3 Luật hôn nhân và gia đình 2014)

Chế độ bảo hiểm xã hội đảm bảo thu nhập cho người lao động đã hết tuổi lao động theo quy định của pháp luật.

Theo Tổ chức lao động quốc tế (ILO), chế độ hưu trí còn được gọi là bảo hiểm tuổi già, là một trong các nhánh quan trọng của an toàn xã hội. Hầu hết các nước có quy định chế độ bảo hiểm xã hội bắt buộc đều có chế độ hưu trí.

Tại Việt Nam, chế độ hưu trí được quy định ngay trong những năm đầu sau khi thành lập nước và tương đối chi tiết khi Chính phủ ban hành Nghị định số 218-CP năm 1961 về bảo hiểm xã hội. Cũng như các chế độ bảo hiểm xã hội khác, chế độ hưu trí thường xuyên thay đổi và đang được hoàn thiện, pháp điển hóa.

Theo pháp luật hiện hành, khi lao động nam đủ 60 tuổi, nữ đủ 55 tuổi, có 20 năm đóng bảo hiểm thì được nghỉ làm việc và hưởng bảo hiểm hưu trí hàng tháng theo quy định. Tùy theo số năm đóng bảo hiểm cụ thể mà mức bảo hiểm hưu trí hàng tháng trong khoảng từ 45% đến 75% mức lương trung bình làm căn cứ đóng bảo hiểm của người lao động. Pháp luật còn quy định một số đối tượng được giảm tuổi đời khi nghỉ hưu như người làm việc trong môi trường độc hại hoặc ở vùng cao, biên giới, hải đảo, vùng có khí hậu khắc nghiệt...

Nếu không đủ điều kiện hưởng bảo hiểm hưu trí hàng tháng, người lao động có thể được nhận bảo hiểm một lần.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, chế độ hưu trí được quy định tại Mục 4 Chương III Luật bảo hiểm xã hội năm 2014 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 20 tháng 11 năm 2014.

1. Tổng hợp các quy định và hướng dẫn về kế toán trong một lĩnh vực hoặc một số công việc cụ thể do cơ quan quản lý nhà nước về kế toán hoặc tổ chức được cơ quan quản lý nhà nước về kế toán ủy quyền ban hành.

Với tư cách là công cụ phục vụ hoạt động nghiệp vụ kế toán, chế độ kế toán gồm hai loại quy định: các quy định có tính bắt buộc phải thực hiện và các quy định có tính hướng dẫn. Theo quy định của Luật kế toán được Quốc hội thông qua ngày 17.6.2003, cơ quan quản lý nhà nước về kế toán gồm: Chính phủ, Bộ Tài chính, Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình có trách nhiệm quản lý nhà nước về kế toán ở địa phương, các bộ, cơ quan ngang bộ trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình có trách nhiệm quản lý nhà nước về kế toán trong ngành, lĩnh vực được phân công phụ trách.

2. Tập hợp các quy phạm pháp luật do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong hoạt động kế toán, bộ máy kế toán và quyền, nghĩa vụ của người hành nghề kế toán.

Các văn bản chứa các quy phạm pháp luật về kế toán gồm Luật kế toán và các văn bản quy phạm pháp luật có hiệu lực dưới luật (nghị định của Chính phủ, quyết định của Bộ Tài chính...).

Với tính cách là một bộ phận trong hệ thống pháp luật, chế độ kế toán được áp dụng đối với các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp thành lập và hoạt động tại Việt Nam; chi nhánh, văn phòng đại diện của nước ngoài hoạt động tại Việt Nam; hộ kinh doanh cá thể, cá nhân làm kế toán và người khác có liên quan đến kế toán.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, chế độ kế toán được quy định tại khoản 2 Điều 3 Luật kế toán năm 2015 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 20 tháng 11 năm 2015: “Chế độ kế toán là những quy định và hướng dẫn về kế toán trong một lĩnh vực hoặc một số công việc cụ thể do cơ quan quản lý nhà nước về kế toán hoặc tổ chức được cơ quan quản lý nhà nước về kế toán ủy quyền ban hành.”.

Chế độ pháp lý gồm tổng thể các quy phạm luật hiến pháp điều chỉnh các quan hệ xã hội về kinh tế liên quan đến việc xác định mục đích chính sách của nền kinh tế, phương hướng phát triển nền kinh tế, quy định chế độ sở hữu, các thành phần kinh tế và nguyên tắc quản lý nền kinh tế quốc dân.

Trong Hiến pháp, chế độ kinh tế là một chế định rất quan trọng của ngành luật hiến pháp Việt Nam.

Chế độ ruộng đất mà nhà vua ban cấp cho quan lại, người thân để khai thác, sử dụng, coi đó như món quà, bổng lộc mà nhà vua ban tặng.

Chế độ lộc điền được tồn tại từ thời phong kiến, song thể hiện rõ nhất trong luật lệ của triều Lê (từ năm 1428 đến năm 1788). Chế độ lộc điền thực chất là việc nhà vua - với tư cách là người đại diện tối cao của nhà nước phong kiến trung ương đã định ra luật lệ về việc ban cấp ruộng đất cho tầng lớp quan lại cấp cao và những người thân thuộc trong hoàng tộc để hưởng dụng. Lộc điền là một trong những bổng lộc của quan lại (bao gồm: Tuế bổng - tiền được cấp hàng năm; Thực hộ - số hộ dân để sai phái, nộp thuế, hoặc cung cấp mắm muối; Lộc điền - ruộng đất được ban cấp để hưởng dụng). Người được cấp lộc điền là những quan lại cao cấp từ Thân vương đến các quan hàm tứ phẩm, những người thuộc tầng lớp cao cấp nhất của nhà nước phong kiến. Căn cứ để được nhà vua ban cấp lộc điền là hàm cấp, tước phẩm của quan lại hoặc lập công được vua ban thưởng, ghi công. Ruộng đất cấp theo chế độ lộc điền được chia làm 2 loại; loại ruộng đất thế nghiệp và loại cấp tạm thời cho hưởng dụng. Đối với loại ruộng đất thế nghiệp, thì được truyền lại cho con cháu đời sau tiếp tục được hưởng lộc. Đối với loại ruộng đất cấp tạm thời cho hưởng dụng, thì người hưởng dụng chết, sau 3 năm, con cháu người này phải trả lại số ruộng đất (lộc điền) mà không được ẩn lậu. Trong mọi trường hợp, nhà nước phong kiến trung ương mà đại diện là nhà vua luôn khẳng định quyền sở hữu tối cao và tuyệt đối đối với số ruộng đất được cấp theo chế độ lộc điền. Nhà vua có thể thu hồi lại số ruộng đất đã cấp theo chế độ lộc điền trong một số trường hợp nhất định khi có nhu cầu.

Chế độ tổ chức và hoạt động của các cơ quan lập pháp, theo đó cơ quan này gồm có hai viện hợp thành.

Ở những nước mà nghị viện (congress) được tổ chức theo chế độ lưỡng viện thì một viện gồm những đại biểu được bầu ra theo tỉ lệ dân cư (viện dân biểu hay còn gọi là hạ nghị viện). Còn một viện gồm các đại biểu được bầu ra đại diện cho các đơn vị hành chính lãnh thổ hoặc được hình thành theo một phương thức riêng (thượng nghị viện). Các đạo luật chỉ được nghị viện (quốc hội) thông qua khi được cả hai viện biểu quyết tán thành.

Cơ quan lập pháp ở một số nước theo chế độ lưỡng viện được tổ chức thành thượng nghị viện và hạ nghị viện (viện nguyên lão và viện dân biểu). Hai viện này có quyền hạn khác nhau nhằm hạn chế lẫn nhau.

Chế độ lưỡng viện được thành lập chủ yếu ở các nhà nước mà việc tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước theo nguyên tắc phân quyền. Trừ một số nước ở Bắc Âu, còn hầu hết các nước tư sản đều có tổ chức chế độ lưỡng viện, điển hình là Anh, Mỹ, Pháp.

Hình thức tổ chức cơ quan lập pháp trong đó tất cả các đại biểu, nghị viên chỉ làm việc trong một cơ cấu thống nhất, cùng thảo luận và biểu quyết các công việc tại các kỳ họp.

Chế độ đại nghị chỉ gồm một viện thường gặp ở các nước đang phát triển. Điều này phụ thuộc vào hai lý do: thứ nhất, cơ cấu lãnh thổ của các nước đang phát triển hầu hết là cơ cấu đơn nhất, không có sự xung đột hay mâu thuẫn giữa lợi ích quốc gia và lợi ích của các khu vực lãnh thổ là thành viên cấu thành của quốc gia; thứ hai, chế độ một viện làm cho quá trình lập pháp được đơn giản hóa, phù hợp với các nước đang cần nhanh chóng xây dựng hệ thống pháp luật.

Trong các nghị viện tổ chức theo chế độ một viện, chủ tịch nghị viện được bầu theo các cơ chế khác nhau và có vai trò không giống nhau. Tại đa số các nước có chế độ một viện, Chủ tịch nghị viện do các thành viên của nghị viện bầu ra; tại một số nước, nghị viện bầu ra Đoàn chủ tịch nghị viện, sau đó Đoàn chủ tịch bầu Chủ tịch nghị viện; một số nước khác lại quy định Tổng thống đồng thời là Chủ tịch nghị viện. Tại một số nước, chủ tịch nghị viện thực hiện vai trò với tư cách cá nhân trong khi ở các nước khác, chủ tịch nghị viện chỉ là thành viên của đoàn chủ tịch nghị viện.

Trong cơ cấu nghị viện theo chế độ một viện thường có các ủy ban thường trực và ủy ban lâm thời. Số lượng các ủy ban này ở các nước rất khác nhau.

Quốc hội của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là cơ quan lập pháp được tổ chức theo chế độ một viện.

Một hình thức chính thể, trong đó vua là người chủ quyền lực, tất cả quyền lực trong nước thuộc về nhà vua. Có hình thức quân chủ tuyệt đối và quân chủ hạn chế.

Chế độ quân chủ là hình thức chính thể phổ biến thường thấy trong các nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và trong một phạm vi, mức độ hạn chế, cả trong nhà nước tư sản. Đặc trưng tiêu biểu của chính thể quân chủ là quyền lực tối cao trong một nhà nước thuộc về một người là vua. Vua lên nắm quyền (lên ngôi) thường theo nguyên tắc cha truyền con nối - “con vua thì lại làm vua". Vua được xem là con trời - thiên tử, “thế thiên hành đạo", thay trời trị dân hoặc là người nhận sứ mệnh cai quản dân từ thượng đế và cũng vì vậy chịu trách nhiệm trước trời, trước thượng đế, đối với dân, vua không chịu bất kỳ một trách nhiệm pháp lý nào.

Thường có sự phân biệt giữa nhà nước quân chủ chuyên chế với nhà nước quân chủ hạn chế. Quân chủ chuyên chế thường tồn tại trong các nhà nước chủ nô, phong kiến, đứng đầu là một hoàng đế như Tần Thủy Hoàng dù lãnh thổ Trung Quốc lúc bấy giờ đã rất bao la vẫn được chia thành quận, huyện do một quan thư do triều đình bổ dụng, cả nước thành một đế quốc trung ương tập quyền hoặc đại đế. Quyền lực của vua là vô hạn và điều đó được khẳng định chính thức trong cuốn điều lệnh quân sự, nhà vua là vị quốc vương quân chủ chuyên chế, người không phải trả lời bất kỳ ai trên thế gian này về những việc làm của mình, có sức mạnh và quyền lực đối với quốc gia và lãnh thổ của mình - nhà nước được coi như một sức mạnh toàn năng để điều khiển mọi mặt của cuộc sống nhân dân, xây dựng các đạo luật, kiểm tra việc tuân thủ hành động cũng như tư tưởng, chỉ đạo các hoạt động kinh tế, thậm chí cả cuộc sống hàng ngày của thần dân.

Ở Việt Nam, triều Nguyễn Gia Long cũng là một mẫu hình quân chủ chuyên chế tuyệt đối. Gia Long, làm khác với các triều đại trước, chủ trương “tứ bất - bốn không” - không lập tể tướng, không lập hoàng hậu, không lập thái tử, thi không lấy trạng nguyên. Vua không muốn chia quyền với ai. Vua trực tiếp làm mọi việc lớn nhỏ: nắm các bộ, án lớn, chấm các bài thi đình, phê các tấu sớ... để các nhà nho đương thời đã phải nhận xét: lớn như thiên hạ, nhỏ như một nước, nếu việc gì (nhà vua) cũng tự làm lấy thì dù một bậc thượng triết cũng không tranh khôn với thiên hạ, mà tranh khôn với thiên hạ là chạy đua với ngựa kí mà chạy đua với ngựa kí thì ít khi không vấp ngã.

Nhà nước quân chủ hạn chế thường thấy trong các nhà nước tư sản, ra đời trên cơ sở của sự thỏa hiệp giữa giai cấp tư sản và tầng lớp quý tộc phong kiến, khi giai cấp tư sản chưa đủ mạnh để lật đổ vương quyền phong kiến, còn tầng lớp quý tộc quan liêu thì còn lực lượng và có khi lợi dụng tâm lý tôn trọng vương quyền và uy tín của nhà vua để thỏa hiệp, duy trì một phần những đặc quyền, đặc lợi; cũng có trường hợp trước khí thế mạnh mẽ của các tầng lớp nhân dân đông đảo, giai cấp tư sản và tầng lớp quý tộc tìm thấy trong sự thỏa hiệp khả năng áp đảo lại lực lượng quần chúng, thống nhất với nhau duy trì chế độ quân vương hạn chế với sự hạn chế quyền lực của vua bằng một hiến pháp, cũng vì vậy, thường được gọi là quân chủ lập hiến. Trong thời đại ngày nay, phần lớn các nước theo chế độ quân chủ lập hiến đã thành những nhà nước theo chế độ đại nghị, quốc hội, nghị viện giữ quyền lập pháp còn quyền hành pháp nằm trong tay chính phủ, quốc vương chỉ còn vai trò tượng trưng có tính truyền thống. Xét từ góc độ tìm kiếm những cơ sở bảo lãnh cho quyền lực của giai cấp có của, duy trì ưu thế chính trị cho giai cấp cầm quyền, chính thể quân chủ lập hiến với quốc vương luôn giữ vị trí của nguyên thủ quốc gia, lúc bình thường chỉ hạn chế vai trò trong tượng trưng tiêu biểu của quốc gia nhưng khi nguy cấp, vẫn có thể trở thành một lực cản chính trị đối với những phong trào cấp tiến có yêu sách thay đổi cơ bản chế độ xã hội.

Chế độ chính trị trong đó quyền lực của nhà vua (hoàng đế, nữ hoàng, quốc vương...) bị quyền lập pháp của nghị viện hạn chế bằng hiến pháp.

Ở các nước theo chế độ quân chủ lập hiến, quyền lực của nhà vua mang tính hình thức, nghi lễ; vua với tư cách là người đứng đầu nhà nước, là biểu tượng của dân tộc, còn quyền lập pháp được giao cho nghị viện, quyền hành pháp được giao cho chính phủ, quyền tư pháp giao cho tòa án.

Chế độ quân chủ lập hiến là hình thức nhà nước tư sản đặc thù, có tính lịch sử, truyền thống đối với một số nhà nước tư sản. Hiện nay trên thế giới còn khá nhiều nước duy trì chế độ quân chủ lập hiến, trong đó có cả những nước tư bản phát triển như Anh, Hà Lan, Tây Ban Nha, Nhật Bản, Thái Lan...

Chế độ pháp lý gồm tổng thể các quy phạm Luật hiến pháp quy định hình thức sở hữu đối với của cải vật chất mà trước hết là các tư liệu sản xuất, các tư liệu sinh hoạt, tiêu dùng và các tài sản khác.

Chế độ sở hữu xuất hiện từ khi xuất hiện nhà nước và pháp luật.

Nền kinh tế của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay được xây dựng dựa trên chế độ sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể và sở hữu tư nhân, trong đó sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể là nền tảng.

Chế độ sở hữu gồm tổng thể các quy phạm pháp luật quy định về sở hữu tập thể.

Sở hữu tập thể là hình thức quan trọng của sở hữu xã hội chủ nghĩa, trong đó các tư liệu sản xuất, tư liệu sinh hoạt, các phương tiện và tài sản khác thuộc về tổ chức kinh tế tập thể. Ví dụ: sở hữu tập thể của các hợp tác xã sản xuất nông nghiệp, hợp tác xã tiểu thủ công nghiệp, hợp tác xã dịch vụ, hợp tác xã đánh cá...

Ở Việt Nam, chế độ sở hữu tập thể cùng với sở hữu toàn dân được Hiến pháp năm 1992 xác định là nền tảng của nền kinh tế nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa (xt. Chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa).

Chế độ sở hữu gồm tổng thể các quy phạm pháp luật xác định chủ thể, khách thể, nội dung, phương thức thực hiện quyền sở hữu của toàn dân.

Sở hữu toàn dân là hình thức cao nhất của sở hữu xã hội chủ nghĩa, trong đó các tư liệu sản xuất, tư liệu sinh hoạt, các phương tiện và tài sản khác thuộc về nhà nước - người đại diện chính thức của nhân dân. Chế độ sở hữu toàn dân cùng với chế độ sở hữu tập thể hợp thành chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa và là nền tảng của nền kinh tế xã hội chủ nghĩa.

Ở Việt Nam, sở hữu toàn dân có chủ thể duy nhất là Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Vì vậy, được gọi là sở hữu nhà nước. Khách thể của sở hữu toàn dân bao gồm: đất đai, rừng núi, sông hồ, nguồn nước, tài nguyên trong lòng đất, nguồn lợi ở vùng biển, thềm lục địa và vùng trời; phần vốn và đất do nhà nước đầu tư vào các xí nghiệp, công trình thuộc các ngành và lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội, khoa học, kỹ thuật, ngoại giao, quốc phòng, an ninh cùng các tài sản khác mà pháp luật quy định là của Nhà nước (Điều 17 Hiến pháp năm 1992).

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, chế độ sở hữu toàn dân được quy định tại Điều 53 Hiến pháp năm 2013 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 28 tháng 11 năm 2013.

Tổng hợp các quy định của pháp luật điều chỉnh các quan hệ về sở hữu đất đai, quy định và bảo vệ quyền lợi của nhà nước với tính cách là người đại diện chủ sở hữu toàn dân đối với đất đai, đồng thời mở rộng và xác lập các quyền năng cụ thể của người sử dụng đất.

Chế độ sở hữu toàn dân đối với đất đai được xây dựng và phát triển từ Hiến pháp năm 1980, được kế thừa và phát triển tại Hiến pháp năm 1992. Các Luật đất đai năm 1987, Luật đất đai năm 1993 đều quy định về sở hữu toàn dân đối với đất đai. Luật đất đai năm 2003 lần đầu tiên quy định Nhà nước trong vai trò người đại diện chủ sở hữu toàn dân đối với đất đai, có quyền của người chủ sở hữu đại diện. Từ đó, nhà nước có quyền định đoạt đất đai thông qua việc quyết định mục đích sử dụng đất từ việc phê duyệt quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất đai, quyết định việc giao đất, cho thuê đất, chuyển mục đích sử dụng đất và thu hồi đất. Ngoài ra, nhà nước trong vai trò người đại diện chủ sở hữu có quyền điều tiết các lợi ích từ đất đai thông qua chính sách tài chính về đất đai.

Cùng với việc xác lập rõ vai trò của Nhà nước, pháp luật đất đai tiếp tục mở rộng quyền cho người sử dụng đất, dù đó là tổ chức hay hộ gia đình, cá nhân trong nước, là nhà đầu tư nước ngoài hay người Việt Nam định cư ở nước ngoài. Việc bảo hộ đầy đủ các quyền và lợi ích hợp pháp cho người sử dụng đất chính là khía cạnh thứ hai trong việc xây dựng và hoàn thiện chế độ sở hữu toàn dân đối với đất đai ở Việt Nam, phản ánh một nét đặc trưng tiêu biểu của chế độ sở hữu toàn dân đối với đất đai của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, sở hữu đất đai được quy định tại Điều 4 Luật đất đai năm 2013 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 29 tháng 11 năm 2013:” Đất đai thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước đại diện chủ sở hữu và thống nhất quản lý. Nhà nước trao quyền sử dụng đất cho người sử dụng đất theo quy định của Luật này.”.

Chế độ sở hữu gồm tổng thể các quy phạm pháp luật quy định về sở hữu xã hội chủ nghĩa về các tư liệu sản xuất, tư liệu sinh hoạt, các phương tiện và sản phẩm khác.

Chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa là chế độ công hữu về tư liệu sản xuất - cơ sở của quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa. Chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa gồm hai hình thức sở hữu cơ bản là sở hữu toàn dân (sở hữu nhà nước) và sở hữu tập thể - nền tảng của nền kinh tế xã hội chủ nghĩa.

Tổng hợp các quy phạm pháp luật do nhà nước ban hành quy định các quyền và lợi ích hợp pháp và nghĩa vụ của người sử dụng đất, đồng thời điều chỉnh các quan hệ giữa những người sử dụng đất với nhau trong quá trình thực hiện quyền của người sử dụng đất.

Với quá trình phát triển của pháp luật đất đai, qua các Luật đất đai năm 1987, năm 1993, năm 2003 và năm 2013, chế độ sử dụng đất là chế định chung có tính chất nền tảng trong việc xác lập địa vị pháp lý của người sử dụng đất với các quyền ngày càng được mở rộng. Vì vậy, chế định này không chỉ đề cập phần lý luận chung về địa vị pháp lý của người sử dụng đất nói chung mà cùng với nó là địa vị pháp lý cụ thể của các chủ thể khác nhau, từ cá nhân, hộ gia đình trong nước đến các tổ chức sử dụng đất ở trong nước, của hộ gia đình, cá nhân, của tổ chức cá nhân nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài sử dụng đất khi đầu tư vào Việt Nam.

Tổng hợp các quy định của pháp luật về quyền và nghĩa vụ của vợ chồng đối với tài sản chung và tài sản riêng.

Chế độ tài sản của vợ chồng được quy định trong Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 và Bộ luật dân sự năm 2005.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, chế độ tài sản của vợ chồng được quy định tại Mục 3 Chương III Luật hôn nhân và gia đình năm 2014 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 19 tháng 6 năm 2014.

Là chế độ quản lý giam giữ người bị tạm giữ, người bị tạm giam và chế độ ăn, ở, mặc, tư trang, chăm sóc y tế, sinh hoạt tinh thần, gửi, nhận thư, nhận quà, nhận sách, báo và tài liệu, gặp thân nhân, người bào chữa, tiếp xúc lãnh sự của người bị tạm giữ, người bị tạm giam.
(Theo khoản 3 Điều 3 Luật thi hành tạm giữ, tạm giam 2015)

Chế độ lãnh đạo, làm việc trong đó người đứng đầu cơ quan, tổ chức có toàn quyền tự quyết định và chịu trách nhiệm cá nhân về mọi vấn đề trong phạm vi thẩm quyền của cơ quan, tổ chức do mình quản lý.

Chế độ thủ trưởng thường được áp dụng trong cơ quan hành chính nhà nước có thẩm quyền chuyên môn (bộ, cơ quan ngang bộ) hoặc cơ quan chuyên môn thuộc Ủy ban nhân dân (sở, phòng, ban, ngành). Bộ trưởng, giám đốc sở, trưởng phòng... là những người có toàn quyền tự quyết định mọi vấn đề liên quan đến hoạt động của cơ quan, tổ chức và chịu trách nhiệm trước cấp trên về quyết định của mình.

Hình thức chính thể tổ chức chính quyền, trong đó không chỉ nghị viện với tính cách là cơ quan đại biểu, cơ quan lập pháp cao nhất mà cả tổng thống với tính cách là người đứng đầu nhà nước đều do cử tri bầu ra, đối với tổng thống có thể do cử tri trực tiếp bầu ra như ở Pháp, liên bang Nga hoặc cử tri bầu ra đại cử tri và đại cử tri bầu tổng thống mà điển hình là Mỹ và một số nước Mỹ - Latinh.

Chế độ tổng thống có một số dạng thức khác nhau mà Mỹ là một dạng thức tiêu biểu, không chỉ vì nó ra đời đầu tiên trong xã hội tư sản mà còn có những điểm đặc trưng ở sự phân chia ba quyền có tính điển hình: quyền lập pháp cao nhất thuộc quốc hội gồm hai viện (hạ viện và thượng viện), quyền hành pháp cao nhất thuộc tổng thống còn quyền tư pháp cao nhất thuộc tòa án tối cao. Với tính cách là người đứng đầu cơ quan hành pháp mà không có chức danh thủ tướng, tổng thống đồng thời là người đứng đầu nội các và bản thân nội các chỉ có vai trò như một cơ quan giúp việc. Nội các gồm các bộ trưởng do tổng thống bổ nhiệm theo đề nghị và sự đồng ý của thượng viện. Tổng thống có những quyền hành rộng lớn về chính sách đối nội và đối ngoại, là tổng tư lệnh lực lượng vũ trang, có quyền ra các văn bản dưới luật, có quyền phủ quyết các luật của quốc hội. Một dự án đã được hai viện thông qua với kết quả quá bán thì được chuyển đến tổng thống phê chuẩn và công bố. Trong trường hợp tổng thống phủ quyết thì được trả lại cho hai viện xem xét và nếu biểu quyết lại mà cả hai viện đều được quá 2/3 thông qua thì tổng thống bắt buộc phải công bố, trong trường hợp ngược lại thì xem như bị phủ định. Tổng thống Rudơven đã 631 lần sử dụng quyền phủ quyết mà chỉ có 9 trường hợp không vượt qua được biểu quyết lần hai của hai viện; tổng thống Aixenhao từ 1953 đến 1958 đã 137 lần sử dụng quyền phủ quyết mà không lần nào bị hai viện vượt qua. Phủ quyết trở thành một thứ công cụ khá mạnh mẽ trong tay tổng thống, gây sức ép lên cả hai viện. Tổng thống và các thành viên chính phủ không phải chịu trách nhiệm trước hai viện. Tổng thống chỉ có thể bị bãi nhiệm theo trình tự điều tra luận tội (impeachment).

Mô hình tổng thống của Pháp lại có một số yếu tố của chế độ đại nghị, ở đây, ngạch hành pháp, cùng với tổng thống còn có thủ tướng và thủ tướng đứng đầu chính phủ được gọi là hội đồng bộ trưởng. Tổng thống bổ nhiệm thủ tướng và theo đề nghị của thủ tướng bổ nhiệm các bộ trưởng, chủ tọa các phiên họp của hội đồng bộ trưởng, giải tán hạ viện sau khi tham khảo ý kiến của thủ tướng và chủ tịch hai viện.

Theo Hiến pháp Liên bang Nga thì Nga cũng là một nhà nước theo chính thể cộng hòa tổng thống với những nét riêng biệt, ngoài những nét chung, có khác với chính thể tổng thống của Mỹ và Pháp: cũng như ở Pháp, ở Nga, ngoài tổng thống, còn có thủ tướng với cách gọi chính thức là chủ tịch chính phủ. Nhưng theo Hiến pháp Liên bang Nga, tương tự như nội các thuộc Tổng thống Mỹ, chính phủ không chịu trách nhiệm trước Đuma quốc gia, và thượng viện Nga (trừ quyền giám sát ngân sách). Sự mất tín nhiệm Chính phủ từ phía Đuma quốc gia hoàn toàn không bắt buộc Chính phủ phải từ chức, về mặt này, có khác với Pháp, vì tổng thống có quyền trong những trường hợp tương tự tuyên bố chính phủ từ chức và giải tán cả Đuma Quốc gia. Như vậy, theo mô hình Nga, hiện hữu những ưu thế rõ ràng của quyền hành pháp tương tự như mô hình Mỹ cũng như sự kém sút của quyền lập pháp theo mô hình Pháp. Đồng thời, ở mô hình Nga thiếu vắng một số ưu thế mà theo mô hình Mỹ quyền lập pháp vốn rất cần đưa lại sự đối trọng với quyền hành pháp vốn có sức mạnh hùng hậu. Ở đây, cũng thiếu vắng một sự cân bằng cần thiết trong mối quan hệ tương tác giữa hành pháp và lập pháp và trở thành một trong những điểm yếu của mô hình Tổng thống Nga.