Thuật ngữ pháp lý

Là sự phân chia hiện tượng nghiên cứu thành các bộ phận và xếp các yếu tố của hiện tượng vào từng bộ phận riêng biệt, không trùng lặp, căn cứ vào một hoặc một số đặc điểm của yếu tố thuộc hiện tượng nghiên cứu. Phân loại thống kê gồm danh mục và nội dung phân loại thống kê. Danh mục phân loại thống kê gồm mã số và tên từng bộ phận. Nội dung phân loại thống kê gồm các yếu tố được xếp vào từng bộ phận.
(Theo khoản 14 Điều 3 Luật thống kê 2015)

Chia các tội phạm thành những nhóm khác nhau dựa trên những tiêu chí nhất định.

Có nhiều cách phân loại tội phạm khác nhau. Mỗi cách phân loại dựa trên tiêu chí nhất định và nhằm những mục đích khác nhau. Ví dụ: căn cứ vào tính chất của lỗi có thể phân tội phạm thành tội cố ý và tội vô ý; căn cứ vào đặc điểm cấu trúc của cấu thành tội phạm có thể phân tội phạm thành tội có cấu thành tội phạm vật chất và tội có cấu thành tội phạm hình thức... Phân loại tội phạm có thể là phân loại tội phạm trong luật hoặc trong nghiên cứu luật hoặc trong thực tiễn áp dụng luật.

Trong Bộ luật hình sự, tội phạm trước hết được phân thành các nhóm tội khác nhau dựa trên mức độ của tính nguy hiểm cho xã hội. Bộ luật hình sự năm 1985 phân tội phạm thành hai nhóm với mức độ của tính nguy hiểm cho xã hội khác nhau. Đó là tội phạm ít nghiêm trọng có tính gây nguy hại không lớn cho xã hội và tội phạm nghiêm trọng có tính gây nguy hại lớn cho xã hội. Để có cơ sở cho việc phân hóa trách nhiệm hình sự ở mức độ cao hơn. Bộ luật hình sự năm 1999 phân tội phạm thành bốn nhóm tội: tội phạm ít nghiêm trọng; tội phạm nghiêm trọng; tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Tương ứng với bốn mức độ của tính nguy hiểm cho xã hội nguy hại không lớn, nguy hại lớn, nguy hại rất lớn và nguy hại đặc biệt lớn, đây cũng là bốn mức độ của tính chịu hình phạt. Cụ thể: mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội phạm ít nghiêm trọng chỉ đến 3 năm tù; mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội phạm nghiêm trọng là đến 7 năm tù; mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội phạm rất nghiêm trọng là đến 15 năm tù và mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội phạm đặc biệt nghiêm trọng là trên 15 năm tù, tù chung thân hoặc tử hình. Đây cũng là hình thức là phân loại tội phạm trong luật cơ bản nhất, nó vừa là một biểu hiện của sự phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật và vừa là cơ sở thống nhất cho các biểu hiện phân hóa trách nhiệm hình sự khác. Các quy định thể hiện sự phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật đều dựa trên sự phân loại tội phạm này như quy định về trách nhiệm hình sự của chuẩn bị phạm tội, quy định về tuổi chịu trách nhiệm hình sự,...

Trong Bộ luật hình sự, tội phạm còn được phân thành các nhóm tội phạm khác nhau theo các nhóm quan hệ xã hội bị tội phạm xâm hại. Sự phân loại này là cơ sở cho việc xây dựng các chương thuộc Phần các tội phạm (phần riêng) của Bộ luật hình sự. Trong Bộ luật hình sự năm 1985, khi mới ban hành, các tội phạm cụ thể được chia thành 12 nhóm khác nhau và được quy định trong 12 chương của Bộ luật hình sự. Từ khi được sửa đổi, bổ sung lần thứ tư năm 1997, Bộ luật hình sự năm 1985 chia các tội phạm cụ thể thành 13 nhóm khác nhau. Trong Bộ luật hình sự năm 1999, các tội phạm cụ thể được chia thành 14 nhóm tội khác nhau.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam, phân loại tội phạm được quy định tại Điều 9 Bộ luật hình sự năm 2015 do Quốc hội ban hành ngày 27 tháng 11 năm 2015.

Là việc chuyển một phần nước lũ của sông sang hướng dòng chảy khác.

(Theo Khoản 14, Điều 3, Luật Đê điều 2006)

Là chương trình máy tính đ­ược mô tả bằng hệ thống ký hiệu, mã hoặc ngôn ngữ để điều khiển thiết bị số thực hiện chức năng nhất định.

(Theo Khoản 12, Điều 4, Luật Công nghệ thông tin 2006)

Là phần mềm có khả năng gây ra hoạt động không bình thường cho một phần hay toàn bộ hệ thống thông tin hoặc thực hiện sao chép, sửa đổi, xóa bỏ trái phép thông tin lưu trữ trong hệ thống thông tin.
(Theo khoản 11 Điều 3 Luật an toàn thông tin mạng 2015)

Yếu tố cấu thành nên quy phạm pháp luật xung đột trong tư pháp quốc tế, chỉ ra quan hệ xã hội sẽ được điều chỉnh bởi quy phạm xung đột đó.

Ví dụ: “hình thức của hợp đồng dân sự phải tuân theo pháp luật của nước nơi giao kết hợp đồng...” (khoản 1 Điều 834 Bộ luật dân sự năm 1995, khoản 1 Điều 770 Bộ luật dân sự năm 2005) - phần phạm vi là “hình thức của hợp đồng dân sự”.

(Chế độ quản lý hành chính) phân cho một tập thể hay một đơn vị hành chính - lãnh thổ tự quản lý, có tư cách pháp nhân, có những quyền hạn và những nguồn lực nhất định, dưới sự kiểm tra của Nhà nước.

Có ba kiểu phân quyền: 1) Phân quyền theo lãnh thổ với việc pháp luật quy định vị trí pháp lý của các cấp chính quyền địa phương do vậy được chủ động quyết định kế hoạch và ngân sách, có các quyền hạn được trung ương phân cấp về quản lý các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, giáo dục, xã hội, quản lý công chức, chịu trách nhiệm về trật tự, an toàn xã hội và về đời sống nhân dân trên lãnh thổ. Chính quyền địa phương phải tôn trọng pháp luật nhà nước, các quyết định của Chính phủ và các bộ trưởng; 2) Phân quyền theo ngành (theo chức năng), pháp luật quy định vị trí pháp lý của các bộ và Bộ trưởng, các quyền hạn được Chính phủ phân cấp, chế độ quản lý của bộ trưởng đối với hoạt động của toàn ngành hay lĩnh vực trong phạm vi cả nước; 3) Phân quyền kỹ thuật, công sở được giao quyền quyết định những vấn đề có tính chất chuyên môn, kỹ thuật như các vấn đề nghiệp vụ chuyên môn, các quy phạm kỹ thuật, các tiêu chuẩn sản phẩm nhà nước do Chính phủ ban hành (hoặc giao cho một số bộ quản lý tổng hợp ban hành), các quy phạm kỹ thuật, tiêu chuẩn sản phẩm ngành giao cho các bộ trưởng ban hành, các quy tắc kỹ thuật do bộ trưởng giao cho các cơ quan quản lý cấp dưới ban hành.

Phân quyền còn được hiểu là cơ sở của một học thuyết về tổ chức nhà nước đó là Thuyết phân lập các quyền do Lôckơ, nhà triết gia người Anh thế kỷ XVII nêu ra và được Môngtexkiơ, nhà xã hội học người Pháp thế kỷ XVIII phát triển thêm. Từ luận đề người có quyền thì có xu hướng lạm quyền, muốn bảo vệ quyền tự do dân chủ của công dân, chống lạm quyền thì phải sắp xếp quyền lực sao cho “quyền lực ngăn cản quyền lực". Từ đó, loại trừ khả năng chuyên quyền, độc đoán, bảo đảm các quyền và tự do của công dân, thực thi quyền làm chủ của nhân dân, chủ trương các quyền lực nhà nước không tập trung vào một cơ quan duy nhất mà phải giao cho nhiều cơ quan, hay ít nhất là các cơ quan khác nhau, với những chức năng riêng biệt, độc lập, ức chế, kiểm tra, đối trọng lẫn nhau. Quyền lực được phân chia chủ yếu thành ba quyền cho ba cơ quan là lập pháp, hành pháp và tư pháp.

Về mặt khoa học, chủ nghĩa Mác coi sự phân quyền là sự phân công lao động bình thường trong nội bộ bộ máy nhà nước và nguyên tắc phân quyền được thực hiện dưới những hình thức tổ chức nhà nước khác nhau như phân lập cứng nhắc (chế độ tổng thống); phân lập mềm dẻo (chế độ nghị viện), hỗn hợp, không phân chia (chế độ nghị hội).

Ở Việt Nam, Nhà nước được tổ chức theo nguyên tắc quyền lực nhà nước thống nhất, có phân công rành mạch giữa các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp.

Quyết định cuối cùng mang tính chung thẩm của trọng tài viên hoặc hội đồng trọng tài về việc giải quyết tranh chấp.

Phán quyết của trọng tài được thể hiện dưới hình thức văn bản và có nội dung cơ bản: 1) Địa điểm và ngày ra phán quyết; 2) Tên của trung tâm trọng tài; 3) Họ tên các trọng tài viên hoặc trọng tài viên duy nhất; 4) Tên, địa chỉ của nguyên đơn, bị đơn; 5) Tóm tắt đơn kiện và các vấn đề tranh chấp, 6) Cơ sở để ra phán quyết của trọng tài; 7) Quyết định về vụ tranh chấp, quyết định về phí trọng tài và các phí khác; 8) Thời hạn thi hành phán quyết trọng tài; 9) Chữ ký của các trọng tài viên hoặc của trọng tài viên duy nhất.

Phán quyết của trọng tài là chung thẩm, không thể kháng cáo trước bất kỳ Tòa án, tổ chức nào; các bên phải tự nguyện thi hành trong thời hạn quy định trong phán quyết. Bên không thi hành phán quyết trọng tài có thể bị áp dụng biện pháp cưỡng chế theo quy định của pháp luật.

Là phần diện tích còn lại của nhà chung cư ngoài phần diện tích thuộc sở hữu riêng của chủ sở hữu nhà chung cư và các thiết bị sử dụng chung cho nhà chung cư đó theo quy định của Luật này.
(Theo khoản 16 Điều 3 Luật Nhà ở 2014)

Là phần diện tích bên trong căn hộ hoặc bên trong phần diện tích khác trong nhà chung cư được công nhận Là sở hữu riêng của chủ sở hữu nhà chung cư và các thiết bị sử dụng riêng trong căn hộ hoặc trong phần diện tích khác của chủ sở hữu nhà chung cư theo quy định của Luật này.
(Theo khoản 15 Điều 3 Luật Nhà ở 2014)

Phân chia, phát tán tài sản.

Dưới góc độ khoa học pháp lý, phân tán tài sản là hành vi chia nhỏ, xé lẻ và đem đi gửi, cất giữ những tài sản của mình để che giấu nó, nhằm trốn tránh việc thực hiện một nghĩa vụ do pháp luật quy định.

Trong hệ thống pháp luật nước ta hiện nay, thuật ngữ “phân tán tài sản” được sử dụng trong khá nhiều văn bản quy phạm pháp luật như Bộ luật dân sự, Pháp lệnh thi hành án dân sự. Ví dụ: trong trường hợp ngăn chặn người bị án phân tán hoặc hỦy hoại tài sản thì Chấp hành viên quyết định kê biên ngay tài sản.

Như vậy, phân tán và hỦy hoại đối với tài sản là hai hành vi đi ngược lại yêu cầu của pháp luật, gây khó khăn cho quá trình thi hành án và cần phải ngăn chặn bằng quyết định kê biên tài sản.

Trong thực tế nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay thường xảy ra những tranh chấp, vi phạm pháp luật có liên quan đến tài sản là rất phức tạp. Không phải bất kỳ phán quyết nào của cơ quan có thẩm quyền cũng đều được các bên nghiêm chỉnh chấp hành. Do lợi ích cá nhân, nhiều người thường cố gắng làm giảm tối đa những thiệt hại cho cá nhân họ, hoặc để cản trở, trì hoãn quá trình thi hành án dân sự bằng cách đem đi cất giấu, cho, tặng hay nhờ người thân giữ hộ những tài sản mà theo pháp luật họ không có quyền tự do định đoạt những tài sản đó nếu không được phép của cơ quan pháp luật.

Là quá trình đánh giá về sinh học, cơ sở khoa học và kinh tế để quyết định biện pháp kiểm dịch thực vật đối với một loài sinh vật gây hại.
(Theo khoản 13 Điều 3 Luật bảo vệ và kiểm dịch thực vật 2013)

là phản ứng không mong muốn, có hại đến sức khỏe, có thể xảy ra ở liều dùng bình thường.

(Theo Khoản 35, Điều 2, Luật dược 2016)

Số tiền hoặc tài sản được quy ra tiền mà nhà đầu tư góp vào vốn điều lệ doanh nghiệp.

Tỉ lệ phần vốn góp của các chủ sở hữu trên tổng số vốn điều lệ của doanh nghiệp (tỷ lệ góp vốn) là Căn cứ quan trọng quyết định phạm vi quyền hạn, nghĩa vụ và trách nhiệm của nhà đầu tư trước mọi vấn đề về tổ chức và hoạt động của doanh nghiệp, như quyền được chia lợi nhuận, nghĩa vụ phải chịu sự rủi ro trước các hoạt động của doanh nghiệp, quyền tham gia quản lý doanh nghiệp, quyền nhận một phần tài sản còn lại khi doanh nghiệp giải thể.

1. Thể chế pháp luật được xác lập trong toàn bộ đời sống xã hội từ trong tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nước đến các thiết chế, quan hệ xã hội, hoạt động, sinh hoạt của mọi chủ thể pháp luật trên tất các các lĩnh vực của đời sống xã hội.

Theo nghĩa này, người ta có thể phân biệt pháp luật và pháp chế một cách rõ ràng bởi pháp luật là hệ thống các quy tắc xử sự do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành để điều chỉnh các quan hệ xã hội nhằm thiết lập một trật tự xã hội nhất định, còn pháp chế là tình trạng xã hội khi pháp luật được các cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội và mọi công dân tôn trọng và thực hiện một cách nghiêm chỉnh, cũng do đó có thể nói đến đời sống pháp chế, tình trạng pháp chế của một nước.

2. Toàn bộ hệ thống pháp luật và đời sống thực tiễn của pháp luật.

Theo nghĩa này pháp chế bao gồm hệ thống pháp luật và việc thực hiện pháp luật trong cuộc sống.

Thành tố ghép để xác định tính chất, mối quan hệ với pháp luật của các cơ quan, tổ chức, cá nhân làm công tác tư vấn, xây dựng, thẩm tra, tuyên truyền, thi hành pháp luật như Ủy ban pháp chế của Chính phủ (thời kỳ trong Chính phủ chưa có Bộ Tư pháp), Vụ pháp chế của các bộ, cơ quan ngang bộ; Ban pháp chế, phòng pháp chế, cán bộ pháp chế trong nhiều cơ quan nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội khác nhau.

Tình trạng tôn trọng và thực hiện pháp luật trong xã hội tư bản.

Theo nghĩa này pháp chế tư sản bao gồm những nội dung cơ bản: 1) Yêu cầu đảm bào tính tối cao của Hiến pháp. Để đảm bảo nguyên tắc này, ở các nhà nước tư sản thành lập Tòa án hiến pháp (hoặc hội đồng bảo hiến) để xem xét tính hợp hiến của các luật và các văn bản do tổng thống hoặc Chính phủ ban hành (như Italia, Đức, Pháp), ở Hoa kỳ, các cơ quan Tòa án có quyền giám sát tính hợp hiến của các văn bản pháp luật. Tối cao pháp viện có quyền tuyên bố bất kỳ một đạo luật là vi hiến và làm vô hiệu đạo luật đó; 2) Các cơ quan nhà nước, các quan chức, công chức nhà nước đều phải chịu sự giám sát của pháp luật. Các hệ thống cơ quan nhà nước đều có thiết chế giám sát bên trong và bên ngoài; 3) Mọi công dân đều phải tuân thủ pháp luật. Để xử lý các hành vi vi phạm pháp luật, nhà nước tư sản đã tổ chức hệ thống Tòa án độc lập với các cơ quan lập pháp và hành pháp, các thẩm phán thường được bổ nhiệm suốt đời và  chỉ bị bãi nhiệm vì lý do sức khỏe hoặc vì vi phạm pháp luật. Ngoài ra, nhà nước tư sản còn có một bộ máy cảnh sát chuyên nghiệp được trang bị hiện đại làm công cụ cưỡng chế khi cần thiết để đảm bảo pháp luật được thi hành.

Pháp chế tư sản ra đời là một bước tiến bộ lớn trong tổ chức, quản lý đời sống xã hội một cách trật tự, an toàn, trực tiếp phục vụ lợi ích cơ bản của giai cấp tư sản cầm quyền, đồng thời, cũng có tác dụng tích cực nhất định trong việc bảo vệ các quyền cơ bản của công dân. Việc đấu tranh đòi thực hiện pháp chế đã trở thành một bộ phận không thể thiếu của cuộc đấu tranh vì các quyền dân sinh, dân chủ của giai cấp công nhân, nhân dân lao động.

Sự tôn trọng, tuân thủ, chấp hành nghiêm chỉnh hiến pháp, pháp luật của các cơ quan, nhân viên nhà nước, của các tổ chức xã hội và mọi công dân.

Một nguyên tắc cơ bản ở tầm hiến định được ghi nhận tại Điều 12 Hiến pháp năm 1992: “Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, không ngừng tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa. Các cơ quan nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội, đơn vị vũ trang nhân dân và mọi công dân phải nghiêm chỉnh chấp hành Hiến pháp và pháp luật, đấu tranh phòng ngừa và chống các tội phạm, các vi phạm Hiến pháp và pháp luật. Mọi hành động xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tập thể và của công dân đều bị xử lý theo pháp luật”. Nội dung của quy định đã bao hàm khá đầy đủ các phương diện của pháp chế xã hội chủ nghĩa.

Pháp chế xã hội chủ nghĩa ra đời cùng với sự xuất hiện nhà nước của giai cấp vô sản. Để có pháp chế, trước hết là phải có pháp luật và là một hệ thống pháp luật đầy đủ, hoàn chỉnh và chỉ có thể nói là có pháp chế, khi việc tôn trọng, tuân thủ, chấp hành pháp luật trở thành một đòi hỏi, một yêu cầu có tính nguyên tắc được bảo đảm để mọi cơ quan, tổ chức, cá nhân đều biết và phải tôn trọng, tuân theo, chấp hành pháp luật trên cơ sở mọi người đều bình đẳng trước pháp luật, không ai có đặc quyền không tôn trọng, tuân theo, chấp hành pháp luật. Như vậy, pháp luật và pháp chế không phải là một nhưng lại có quan hệ khăng khít với nhau. Pháp luật phải được ban hành đầy đủ và chỉ khi pháp luật đó được tuân thủ, chấp hành nghiêm chỉnh thì mới có pháp chế. Tuy nhiên, cũng không hệ thống pháp luật, với các quy định đầy đủ, hoàn chỉnh, được chấp hành nghiêm chỉnh, triệt để thì xuất hiện pháp chế, mà phải là pháp luật thừa nhận mọi quyền công dân cơ bản, mọi người đều bình đẳng trước pháp luật, thể chế hóa các quyền tự do, dân chủ của công dân, của mọi người thành các chế định pháp luật và có cơ chế bảo đảm để được mọi người tôn trọng, tuân theo. Cũng vì vậy, pháp chế gắn liền hữu cơ với các chế định pháp luật về các quyền tự do, dân chủ của công dân. Dân chủ trở thành một thành tố quan trọng bậc nhất của pháp chế.

Pháp chế xã hội chủ nghĩa là một nguyên tắc cơ bản tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị, của nhà nước xã hội chủ nghĩa gắn liền với tên tuổi của V.I. Lênin, người đầu tiên đã  chỉ ra tính bức thiết của yêu cầu thực hiện một nền pháp chế chặt chẽ trong tiến trình đấu tranh xây dựng một xã hội mới: “nếu không rơi vào không tưởng thì không thể nghĩ rằng người ta sẽ tức khắc biết làm việc cho xã hội mà không cần phải có quy tắc pháp luật nào cả".

Pháp chế xã hội chủ nghĩa, để tồn tại và phát huy, đòi hỏi phải được vận hành trong trạng thái được đảm bảo bằng một loạt yêu cầu cơ bản và yêu cầu hàng đầu là tính tối cao của Hiến pháp, luật. Hiến pháp, luật kết tinh quyền lực của Quốc hội phải được tôn vinh, giữ vị trí thượng tôn trong hệ thống pháp luật và cả trong hoạt động của các cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội và trong các xử sự của công dân và đây là cơ sở bảo đảm tính thống nhất của pháp luật trong quy mô toàn quốc. Pháp chế xã hội chủ nghĩa không tồn tại theo vùng, theo đơn vị hành chính lãnh thổ hoặc pháp chế trung ương, pháp chế địa phương. Pháp chế xã hội chủ nghĩa chỉ có một, pháp chế là thống nhất, thể hiện quyền lực nhà nước thống nhất. Đồng thời, xét từ chức năng, hiệu lực tác động, phát huy lên các chủ thể quan hệ pháp luật khác nhau trong sự chấp hành, tuân thủ, tôn trọng pháp luật, pháp chế xã hội chủ nghĩa đề ra các yêu cầu có phần phân biệt khác nhau đối với các chủ thể quan hệ pháp luật khác nhau là cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội, các công dân.

Đối với cơ quan nhà nước, pháp chế xã hội chủ nghĩa đòi hỏi sự chấp hành nghiêm chỉnh Hiến pháp, luật, các văn bản pháp luật khác vốn là sự thể hiện trực tiếp thành chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của từng cơ quan và quy chế công chức đối với từng nhân viên.

Đặc trưng rõ nét đối với cơ quan, nhân viên nhà nước là tổ chức thực thi quyền lực nhà nước. Xét về mặt đó, họ cũng là những thành viên bình đẳng của một cộng đồng là nhân dân làm chủ xã hội, nhưng lại có những ưu thế rõ nét: có sẵn quyền lực nên có khả năng tác động, chi phối những người khác, nhất là khi có quan hệ, cần đến họ. Thể hiện bản chất dân chủ trong thực thi quyền lực nhà nước với sự khẳng định đó không phải là một thứ quyền sẵn có, bẩm sinh mà do được nhân dân giao với một sự Ủy thác rõ ràng, phải được thực thi trong những khuôn viên do pháp luật định theo tinh thần phụ trách trước dân và  chỉ được làm những gì mà pháp luật cho phép; quyền năng đó luôn luôn có hạn, là quyền hạn. Đồng thời, không  chỉ phải nêu cao tinh thần phụ trách trước dân mà cơ quan nhà nước, công chức phải nêu gương tôn trọng, chấp hành pháp luật, giữ nghiêm phép nước và được khuyến khích, khích lệ trong việc tận tụy phục vụ nhân dân, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao.

Đối với các tổ chức xã hội, yêu cầu mà pháp chế xã hội chủ nghĩa đặt ra có phần hơi khác. Mỗi tổ chức xã hội, phù hợp với tôn chỉ, mục đích khi thành lập thường đều có chính cương, điều lệ, nội quy và khi được nhà nước phê chuẩn, công nhận đều tổ chức và hoạt động theo các văn bản đó. Chúng có giá trị như một thứ “nội luật” của từng tổ chức xã hội. Nhà nước, xã hội không những không can thiệp, hoàn toàn tôn trọng tổ chức, hoạt động mà còn khuyến khích, cổ vũ họ phát huy đầy đủ vai trò, tác dụng của mình trong đời sống đất nước, chủ động, tích cực tham gia các hoạt động xã hội, tham gia quản lý nhà nước. Yêu cầu đặt ra từ phía pháp chế xã hội chủ nghĩa đối với từng tổ chức xã hội là hoạt động theo đúng điều lệ và duy trì trong khuôn khổ của Hiến pháp, pháp luật. Mọi hành động “vượt rào" từ phía các tổ chức xã hội đều là sự vi phạm pháp chế xã hội chủ nghĩa, không những không được hoan nghênh mà còn có thể bị xử lý nghiêm khắc.

Đối với các công dân, yêu cầu được đặt ra lại phải được xem xét từ một bình diện khác. Mỗi cá nhân - công dân là thành viên bình đẳng của một cộng đồng là nhân dân đang làm chủ xã hội bằng nhà nước, bằng pháp luật. Khi pháp chế trở thành nguyên tắc chỉ đạo, quán xuyến mọi mặt đời sống xã hội thì mỗi cá nhân - thành viên của cộng đồng phải lấy pháp chế làm nguyên tắc  chỉ đạo toàn bộ ứng xử của mình. Mỗi cá nhân - công dân, thành viên bình đẳng của cộng đồng làm chủ xã hội được hưởng, sử dụng các quyền công dân rộng rãi, các quyền con người chân chính: các quyền tự do, dân chủ, quyền làm tất cả những gì mà pháp luật không cấm. Nhưng địa vị làm chủ không phải chỉ để hưởng quyền mà hưởng quyền thì phải làm nghĩa vụ: có quyền làm chủ và có nghĩa vụ làm chủ, vì quyền đi liền với nghĩa vụ. Thực hành pháp chế trở thành một tiêu chí không thể thiếu của tư cách công dân - thành viên bình đẳng của cộng đồng nhân dân làm chủ xã hội. Như vậy, pháp chế xã hội chủ nghĩa, tuy đề ra những yêu cầu như có vẻ khác nhau, nhưng thực chất  chỉ là một. Tất cả các chủ thể của các- quan hệ xã hội phải lấy pháp chế làm nguyên tắc chỉ đạo cho mình và từ vị trí của mình trong guồng máy xã hội phải ra sức thực hành pháp chế, gương mẫu chấp hành Hiến pháp, pháp luật, tích cực, thực sự góp phần xây dựng nhà nước.

Pháp chế xã hội chủ nghĩa khi được xác lập như một hiện thực, một trạng thái xã hội, có sức mạnh như một lực lượng vật chất trực tiếp góp phần thiết lập trật tự kỷ cương, thúc đẩy xã hội phát triển. Nhưng pháp chế xã hội chủ nghĩa không thể tồn tại một cách tự thân, mà là sản phẩm của một xã hội  tạo dựa trên những tiền đề chính trị, kinh tế, xã hội cần thiết cho sự ra đời.

Hình thức hệ thống hóa pháp luật trong đó, cơ quan nhà nước có thẩm quyền tập hợp, sắp xếp các quy phạm pháp luật, các chế định luật, các văn bản quy phạm pháp luật trong ngành luật theo trình tự nhất định, loại bỏ những mâu thuẫn chồng chéo, các quy định lỗi thời và bổ sung những quy định mới, từ đó, ban hành văn bản quy phạm pháp luật mới trên cơ sở kế thừa và phát triển các quy phạm pháp luật cũ mà điển hình là các bộ luật - pháp điển.

Bộ luật pháp điển hóa sẽ thay thế một loạt các văn bản quy phạm pháp luật đã lỗi thời, để điều chỉnh thường là một lĩnh vực lớn các quan hệ xã hội, nâng hiệu quả điều chỉnh pháp luật lên một bước cao mới. Trong quá trình phát triển hệ thống pháp luật, ở các nước, thường có những đợt pháp điển hóa, ban hành không phải  chỉ là một bộ luật mà một loạt bộ luật mới, đáp ứng yêu cầu mới điều chỉnh pháp luật của đất nước.

Thuật ngữ pháp lý cổ được sử dụng để  chỉ Tòa án, cơ quan nhân danh nhà nước thực hiện việc xét xử các vụ án.

Dân gian thường có câu: “Đã đưa nhau tới chốn pháp đình, thì cần phải làm rõ phân minh, phải, trái...”, hàm ý muốn nói, vụ việc kiện tụng hay vụ án được xét xử tại "pháp đình” sẽ được làm rõ bản chất trắng, đen. Với ý nghĩa như vậy, nên khi sử dụng thuật ngữ “pháp đình”, người ta muốn nói đến một cơ quan thực hiện việc xét xử (Tòa án) và ở đó diễn ra việc xét xử các vụ án hay các vụ kiện tụng. "Pháp đình” cũng có thể được hiểu theo nghĩa hẹp hơn, đó chính là nơi thực hiện việc xét xử (phòng xử án). Điều này liên quan đến nhiều vấn đề như: cách thức bài trí phòng xử án, trang phục của các quan Tòa, trình tự tiến hành các phiên Tòa, cách xưng hô, cách thẩm vấn, khai báo, nhận định, phán quyết, sao cho thể hiện rõ tính “tôn nghiêm của pháp đình" hay "văn hóa pháp đình”. Nhiều chuyện xảy ra xung quanh vụ án, bên lề Tòa án, người ta gọi đó là những chuyện "hậu trường pháp đình".

Văn bản quy phạm pháp luật do Ủy ban thường vụ Quốc hội ban hành, quy định những vấn đề được Quốc hội giao.

Các quan hệ xã hội do pháp lệnh điều chỉnh thường là các quan hệ quan trọng, cơ bản nhưng chưa thật ổn định hoặc chưa được Quốc hội quy định, sau một thời gian có thể được nâng lên thành luật. Ví dụ: Pháp lệnh khiếu nại, tố cáo của công dân được Ủy ban thường vụ Quốc hội ban hành năm 1991, đến năm 1998 Quốc hội đã xem xét, nâng cao, ban hành thành Luật khiếu nại, tố cáo.

Về thứ bậc, pháp lệnh là văn bản dưới luật, có giá trị pháp lý sau Hiến pháp, luật và là văn bản có giá trị pháp lý cao nhất trong hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật sau luật.

Pháp lệnh phải được quá nửa tổng số thành viên Ủy ban thường vụ Quốc hội biểu quyết tán thành và có hiệu lực kể từ ngày Chủ tịch nước ký lệnh công bố (chậm nhất là 15 ngày, kể từ ngày được thông qua), trừ trường hợp ngày có hiệu lực được quy định trong chính pháp lệnh đó hoặc trường hợp Chủ tịch nước trình Quốc hội xem xét lại.

Hệ thống các quy tắc xử sự mang tính bắt buộc chung do nhà nước ban hành hoặc thừa nhận nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội, phục vụ và bảo vệ quyền lợi của các tầng lớp dân cư trong xã hội (của giai cấp thống trị trong các nhà nước bóc lột).

Pháp luật có các đặc điểm cơ bản: 1) Là hệ thống các quy tắc xử sự mang tính bắt buộc chung; 2) Thể hiện ý chí của nhà nước; 3) Do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành hoặc thừa nhận và đảm bảo thực hiện; 4) Được thể hiện dưới những hình thức nhất định, pháp luật tập quán, pháp luật án lệ

, văn bản quy phạm pháp luật; 5) Nhà nước có thể dùng biện pháp cưỡng chế để đảm bảo cho pháp luật được thực hiện.

Tổng thể các ngành luật tố tụng và các chế định thủ tục hành chính.

Khác với pháp luật nội dung, pháp luật hình thức bao gồm các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ tố tụng và thủ tục hành chính. Pháp luật hình thức bao gồm các ngành luật: tố tụng hình sự, tố tụng dân sự, tố tụng hành chính, tố tụng lao động và chế định thủ tục hành chính. Tuy nhiên, trong một ngành luật cũng có thể vừa có pháp luật nội dung và pháp luật hình thức. Ví dụ: luật hành chính là ngành luật nội dung nhưng chế định thủ tục hành chính lại là pháp luật hình thức.

Pháp luật hình thức có vai trò rất quan trọng. Trong nhiều trường hợp, chỉ thông qua pháp luật hình thức, pháp luật nội dung mới được thực hiện (Xt. Pháp luật tố tụng).

Tổng thể các quy phạm pháp luật quy định quyền và nghĩa vụ của các chủ thể pháp luật.

Pháp luật nội dung còn gọi là pháp luật vật chất, là khái niệm nhằm phân biệt với pháp luật hình thức - pháp luật về tố tụng, thủ tục như các bộ luật tố tụng. Pháp luật nội dung bao gồm các ngành luật như luật hiến pháp, luật hành chính, luật hình sự, luật dân sự, luật thương mại, luật lao động, luật đất đai, luật môi trường... Pháp luật nội dung quy định các quyền và nghĩa vụ pháp lý của các chủ thể trong các quan hệ xã hội khác nhau.

Nguồn của tư pháp quốc tế bao gồm các văn bản quy phạm pháp luật, tập quán pháp và tiền lệ pháp (án lệ - case law).

Hình thức tiền lệ pháp (case law) hiện nay vẫn chiếm vị trí quan trọng trong pháp luật các nước tư sản, nhất là ở Anh, Mỹ (hệ thống common law).

Pháp luật quốc gia được xem là nguồn cơ bản của tư pháp quốc tế. Do đối tượng điều chỉnh của tư pháp quốc tế là các quan hệ dân sự - kinh tế - thương mại, lao động, hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài phần lớn phát sinh giữa các thể nhân và pháp nhân nên các quy phạm pháp luật trong các văn bản pháp luật quốc gia giữ vai trò quan trọng hàng đầu trong việc điều chỉnh các quan hệ của tư pháp quốc tế.

Pháp luật của nước mà phương tiện vận tải mang quốc kỳ hay treo cờ hoặc pháp luật của nước nơi phương tiện vận tải (máy bay, tàu thỦy) đăng ký.

Là một trong những hệ thuộc quan trọng của quy phạm pháp luật xung đột, luật nơi đăng ký hoặc luật quốc kỳ thường được áp dụng đối với các quan hệ dân sự, kinh tế, thương mại phát sinh trong lĩnh vực vận tải, đường hàng không và vận tải đường biển quốc tế.

Luật hàng không dân dụng Việt Nam quy định áp dụng pháp luật quốc gia nơi đăng ký tàu bay trong các trường hợp: để điều chỉnh các quan hệ phát sinh trong tàu bay đang bay; các quyền về sở hữu tàu bay; việc trả công cứu hộ. Theo khoản 1 Điều 5 Bộ luật hàng hải: đối với các quan hệ pháp luật liên quan đến các quyền sở hữu tài sản trên tàu; hợp đồng cho thuê tàu; hợp đồng thuê thuyền viên; hợp đồng vận chuyển hành khách và hành lý; chia tiền công cứu hộ giữa chủ tàu cứu hộ và thuyền bộ của tàu cứu hộ; trục vớt tài sản chìm đắm ở công hải; các vụ việc xảy ra trên tàu khi tàu đang ở công hải thì luật được chọn là luật quốc gia mà tàu mang cờ.

Theo pháp luật hiện hành của Việt Nam được quy định tại khoản 1 Điều 3 Bộ Luật hàng hải năm 2015 do Quốc hội khóa 13 ban hành ngày 25 tháng 11 năm 2015: “Trường hợp quan hệ pháp luật liên quan đến quyền sở hữu tài sản trên tàu biển, hợp đồng thuê tàu biển, hợp đồng thuê thuyền viên, hợp đồng vận chuyển hành khách và hành lý, phân chia tiền công cứu hộ giữa chủ tàu cứu hộ và thuyền bộ của tàu cứu hộ, trục vớt tài sản chìm đắm ở vùng biển quốc tế, các vụ việc xảy ra trên tàu biển khi tàu đang ở vùng biển quốc tế thì áp dụng pháp luật của quốc gia mà tàu biển mang cờ quốc tịch.”.

Quy tắc xử sự hình thành và tồn tại qua nhiều đời, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, phù hợp với ý chí của giai cấp thống trị trong xã hội và được nhà nước thừa nhận với tính cách là hình thức pháp luật.

Pháp luật tập quán còn được gọi là tập quán pháp, là một trong ba hình thức phổ biến của pháp luật. Pháp luật tập quán phổ biến trong nhà nước phong kiến và chiếm hữu nô lệ là "ăn miếng, trả miếng”, "máu trả bằng máu” , “cướp dâu",  “thừa kế ngai vàng", danh hiệu quý tộc kế truyền...

Các nhà nước hiện đại ngày nay sử dụng pháp luật tập quán trong một chừng mực nhất định, phù hợp với nhu cầu đời sống hiện đại.

1. Tổng thể các quy phạm pháp luật hiện hành đang có hiệu lực pháp luật của một nhà nước ở một thời điểm nhất định.

2. Trường phái khoa học pháp lý cho rằng  chỉ nên nghiên cứu pháp luật trong bản thân pháp luật, không nên gắn pháp luật với các hiện tượng xã hội khác như chính trị, đạo đức, tôn giáo, quan hệ kinh tế...

Các nhà pháp luật thực định phủ nhận pháp luật tự nhiên, xem pháp luật tự nhiên là sự lẫn lộn của lý trí, là pháp luật không tồn tại trong thực tế. Các nhà pháp luật thực định cũng phủ nhận cơ sở kinh tế và tính giai cấp của pháp luật. Họ cho rằng pháp luật có giá trị từ bản thân nó; nếu coi kinh tế là yếu tố quyết định đối với pháp luật thì đã hạ thấp vai trò của pháp luật.

Bộ phận của pháp luật, bao gồm tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội liên quan đến trình tự, thủ tục tranh tụng như các quy phạm pháp luật tố tụng hình sự, tố tụng dân sự, tố tụng hành chính, tố tụng lao động, tố tụng kinh tế...

Pháp luật tố tụng là bộ phận chủ yếu của pháp luật hình thức.

Hệ thống pháp luật tồn tại trong tự nhiên một cách vĩnh cửu, xuất phát từ bản lĩnh tự nhiên của  con người, lấy lý trí làm nền tảng, không phục thuộc vào nhà nước, vào các điều kiện kinh tế - xã hội, thể hiện những quy tắc, tiêu chuẩn về công bằng, bác ái, lẽ phải, lương tri, tôn trọng nhân cách, phẩm giá, các quyền con người.

Thật ra, pháp luật tự nhiên là mô hình về một kiểu pháp luật có tính lý tưởng thể hiện những ý tưởng của con người đương thời, thường có lập trường đối lập với thứ pháp luật thực định. Vì vậy, trên thực tế, pháp luật tự nhiên  chỉ tồn tại cái trước tác của các nhà tư tưởng của các thời đại. Xét theo nguồn gốc pháp luật tự nhiên, ra đời tương đối sớm, từ thời cổ đại Hi Lạp, La Mã.

Người đại diện cho trường phái pháp luật tự nhiên đầu tiên là Aristote (Aristoteles; 384 - 332 trước Công nguyên), ông cho rằng pháp luật phải là sự suy diễn từ sự hài hòa của trật tự tự nhiên. Xixêrông (Ciceron; 106 - 43 trước Công nguyên) trong tác phẩm “về nền cộng hòa" (De republica) đã quan niệm rằng cao hơn pháp luật do con người sáng tạo ra là luật bất biến và vĩnh cửu của tự nhiên. Chính những luật này đã chi phối luật pháp của con người. Grotius (Hugo Grotius; 1583 - 1645) một nhà tư tưởng Hà Lan nổi tiếng, trong tác phẩm “Bàn về luật pháp của chiến tranh và hòa bình” đã đưa ra các luận điểm nổi tiếng về pháp luật tự nhiên. Theo ông, pháp luật tự nhiên và pháp luật thực định cùng tồn tại. Pháp luật tự nhiên xuất phát từ bản tính và lý trí của con người. Thuộc về quy phạm của pháp luật tự nhiên là những hành vi như sự không tơ hào tới tài sản của người khác, trách nhiệm thực hiện lời hứa, bồi thường thiệt hại do mình gây ra, trừng trị kẻ phạm tội... Pháp luật thực định cần phải được xây dựng trên pháp luật tự nhiên. Locke (John Locke; 1632 - 1704) trong tác phẩm “Hai luận thuyết về chính phủ" đã cho rằng trong trạng thái tự nhiên con người có các quyền tự do, bình đẳng và tư hữu. Các quyền này bắt nguồn từ bản chất muôn đời và bất biến của con người và bởi vậy không ai có thể làm thay đổi được chúng. Montesquieu (Charles Louis Montesquieu; 1689 - 1775) cũng quan niệm rằng pháp luật tự nhiên tồn tại trước khi xã hội ra đời. Đó là sự bình đẳng, chung sống hòa bình và khát khao mưu cầu cuộc sống an toàn cho bản thân và mong muốn sống trong cộng đồng. Holbach (Paul Henri Holbach; 1723 - 1789) khẳng định rằng các đạo luật tự nhiên xuất phát từ bản chất con người, chúng quy định những nguyên tắc quan trọng nhất trong các mối quan hệ xã hội. Các quyền tự nhiên là vĩnh cửu, bất biến, chúng cao hơn các đạo luật do con người sáng tạo ra và các đạo luật phải phù hợp với chúng.

Tóm lại, theo các nhà pháp luật tự nhiên, các quyền được sống, tự do, an toàn, mưu cầu hạnh phúc, quyền sở hữu tư nhân là các quyền tự nhiên thiêng liêng và bất khả xâm phạm. Luật pháp của nhà nước xây dựng phải phù hợp với pháp luật tự nhiên, phải lấy pháp luật tự nhiên làm cơ sở, nền tảng.